Ara s-sors ta' Dun Karm Psaila

{{Infobox bijografija}}

'''Dun Karm Psaila''' ([[Ħaż-Żebbuġ]], [[18 t'Ottubru]] [[1871]] – [[Belt Valletta|Valletta]], [[13 t'Ottubru]] [[1961]]), magħruf sempliċiment bħala '''Dun Karm,''' kien wieħed mill-aqwa poeta Malti ta' kull żmien, u huwa rikonoxxut bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta. Huwa kiteb l-innu nazzjonali ta' Malta magħruf bħala l-[[L-Innu Malti|Innu Malti]] fl-[[1945]]. Sakemm kellu 40 sena huwa kiteb biss bit-Taljan u l-poeżija tiegħu bit-Taljan kienet ukoll ta' livell għoli u ssemmiet b'tifħir mill-kontemporanji tiegħu.

== Saċerdot u Għalliem ==
Fl-1885 daħal fis-Seminarju Minuri u tliet snin wara f’dak Maġġuri sabiex jibda t-triq tas-Saċerdozju. Dun Karm studja l-Filosofija fl-1888 u t-Teoloġija fl-1890 fl-Università ta' Malta. Dun Karm ġie ordnat qassis ta' 23 sena fl-[[1894]].

Taħt il-bixra serja tiegħu bis-suttana twila u sewda hemm bniedem li baqa’ tifel: ċajtier u ferrieħi. Fis-seminarju baqa' jilgħab il-ballun kif kien jagħmel meta kien għadu tifel. Fil-ħin tal-mistrieħ kien joqgħod idoqq il-mandolina u jieħu sehem f’reċti fuq il-palk. Il-karattru ferrieħi tiegħu kien jagħmlu ħabib ta’ kulħadd. Hekk ukoll baqa' wara li sar qassis.

Bejn l-1895 u l-1921 għallem bosta suġġetti fis-Seminarju, fosthom it-[[Lingwa Taljana|Taljan]], il-[[Lingwa Latina|Latin]], l-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]], l-[[Aritmetika]], il-[[Ġeografija]], il-[[Kożmografija]], l-[[Storja tal-Knisja|Istorja tal-Knisja]] u l-[[Arkeoloġija Kristjana]]. Fl-1921 ġie nominat Kanonku Onorarju tal-Kapitlu tal-Katidral. Fl-istess sena inħatar Assistent Librar fil-[[Librerija Nazzjonali]] u sentejn wara direttur tal-Libreriji Ċirkolanti, pożizzjoni li żamm sa meta rtira fl-1936.

Fl-1940 Dun Karm sar l-ewwel direttur spiritwali tal-Leġjun ta’ Marija. Kien ukoll ħabib tas-saċerdot qaddis [[Dun Ġorġ Preca]]. Meta f’nofs is-snin erbgħin Preca kellu l-ħsieb li s-Soċjetà tal-Mużew ikollha skola ddedikata lil San Mikiel, talab lil Dun Karm jiktiblu innu għat-tfal ta’ din [[St. Michael School|l-iskola]]. Imma qabelxejn qallu x’kienu l-prinċipji li fuqhom riedha tkun mibnija din l-iskola, jiġifieri d-dixxiplina, l-imħabba, il-ferħ u li kollox isir f’ħinu u f’waqtu. Dun Karm ikkuntentah u kitiblu tliet strofi sempliċi fuq mużika tal-Maestro Ġużè Abela Scolaro.

== Il-Belt, Tas-Sliema u Ħaż-Żebbuġ ==
Bejn l-1894 u l-1910 hu kien joqgħod fis-Seminarju fejn kien jgħallem. Fl-1917 hu u sħabu kollha l-professuri li kienu jgħallmu fis-Seminarju kellhom iħallu l-kamra personali tagħhom li fiha kienu jgħixu u jorqdu. Mar joqgħod f’dar numru 51, Triq l-Ifran, il-Belt, fejn għex għal 26 sena sħaħ. F’dan iż-żmien il-poeta għadda minn solitudni kbira, imbiegħed mir-raħal, minn ħutu u minn sħabu. Kien iħossu “midfun ħaj” f’din id-dar. 

Fl-1936 telaq mill-Belt u mar joqgħod Tas-Sliema. Bejn Ġunju tal-1940 u Mejju tal-1945 minħabba l-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija, Dun Karm telaq mid-dar ta’ Tas-Sliema u niżel f’raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ. Dun Karm għex l-aħħar parti ta' ħajtu f'[[Tas-Sliema]]. Fis-17 ta’ Ġunju, 1961, Dun Karm telaq minn daru f’Tas-Sliema u daħal l-isptar tax-xjuħ tal-''Blue Sisters''. Fit-13 ta’ Ottubru, 1961, Dun Karm miet fl-4.00 ta' filgħodu. fl-età ta’ 90 sena neqsin biss ħamest ijiem. Nhar il-Ħadd, 15 t’Ottubru, 1961, sar il-funeral fil-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ u ndifen f’kappella mibnija apposta għalih fiċ-ċimiterju tal-Qalb ta’ Ġesù, f'raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ.

== Poeta ==
[[Stampa:Dunkarm kanarin.jpg|thumb|lemin|250px|Dun Karm u l-kanarin, fotografija meħuda mill-poeta [[Frans Camilleri|Dun Frans Camilleri]] <small>bil-korteżija tal-[http://www.akkademjatalmalti.com/ Akkademja tal-Malti]</small>]]
Qabel l-1912, meta kien għadu student, Dun Karm kiteb biss bit-Taljan. L-ewwel poeżija ippubblikata magħrufha tiegħu hi, ''La Dignita Episcopale'' (1889). Fl-1896 ħareġ l-ewwel ktieb ta’ versi bit-Taljan, ''Foglie d’alloro'', ġabra ta’ sebgħa u tletin poeżija li kiteb bejn is-sbatax u l-erbgħa u għoxrin sena ta’ ħajtu. Wara ppubblika wkoll ''Versi'' (1903), kollezzjoni oħra ta' poeżiji bit-Taljan. Huwa beda sunett li qatt ma temm miktub lid-dittatur Taljan [[Benito Mussolini]].

=== Jibda jikteb bil-Malti ===
Huwa kompla jikteb bit-Taljan sal-1912 meta wara laqgħa li kellu ma’ Mons. Pawl Galea u Ġużè Muscat Azzopardi beda jikteb bil-Malti fil-perjodiku “Il-Ħabib”. L-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti kienet “Quddiem Xbieha tal-Madonna”, waħda mill-isbaħ. Dun Karm innifsu jirrakkonta hekk:

"Għodwa waħda, fl-1912, żewġt iħbieb tiegħi Monsinjur Pawlu Galea u Ġużè Muscat Azzopardi, iltaqgħu miegħi u ħajruni niktbilhom xi poeżija sabiħa għall-ewwel ħarġa ta’ rivista ġdida li kienu se jibdew jippubblikaw bil-Malti, jismu ''Il-Ħabib''. U dakinhar filgħaxija mort id-dar u quddiem xbieha tal-Madonna tlabt: “Għażiża ommi għidli inti x’għandi nikteb, jiena nixtieq nibda b’poeżija miktuba għalik.” Dak il-ħin stess qomt bil-ħeffa u niżżilt dak li ħassejt fil-poeżija ''Quddiem Xbieha tal-Madonna''."

F’Mejju, 1914, dehret l-ewwel ġabra ta’ 15-il poeżija bil-Malti ta’ Dun Karm bl-isem ta’ ''L-ewwel ward'' jew ''Ġemgħa tal-poeżijiet li ktibt bil-Malti'' fis-Sensiela tal-Mogħdija taż-Żmien (għadd 140) li kien jippubblika [[Alfons Maria Galea|Alfons Marija Galea]]. F’Settembru 1920 ħareġ ġabra ta’ 25 poeżija oħra, biex juri kemm l-ilsien Malti meta mħaddem tajjeb, mhu xejn inqas minn ilsna oħrajn. Dan il-ktieb jismu ''Ward ieħor'' jew ''Ġabra oħra ta’ poeżijiet bil-Malti'' u kien iddedikah lil ommu li kienet mietet fl-1909. Fis-sena 1921 kiteb il-poeżija ''Lil ħuti Maltin'' biex ifakkar l-għoti tal-Kostituzzjoni, li iżda xxandret fl-1939 minħabba li l-poeta ma riedx jiċċappas mal-preġudizzji politiċi ta’ dak iż-żmien. 
[[Stampa:KarmPsaila.jpg|thumb|lemin|250px|Dun Karm Psaila <small>bil-korteżija tal-[http://www.akkademjatalmalti.com/ Akkademja tal-Malti]</small>]]
=== Temi fil-Poeżiji ta' Dun Karm ===
Fil-poeżiji tiegħu, Dun Karm kien jesprimi ruħu l-aktar f'mumenti ta' solitudni, li dejjem kienu akkumpanjati b'sens ta' spiritwalità. Il-poeżija tiegħu tixhed ħafna l-ħajja fl-irħula u tiddeskrivi wkoll il-kampanja u l-ambjent rurali ta' żmienu. Fi kliemu Dun Karm jirnexxielu joħroġ il-kultura Maltija bit-tradizzjonijiet tagħha u l-identità tal-Maltin flimkien mal-kultura letterarja bbażata l-aktar fuq ir-romantiċiżmu Taljan.

L-ewwel xogħlijiet tiegħu bit-Taljan jixhdu żgħożija ta' sliem u kalma; wara l-mewt ta' ommu beda jgħix fis-solitudni. Meta ddeċieda li jibda juża l-Malti biex jesprimi ruħu, esplora poetikament l-istorja ta' Malta biex jikkonferma l-kultura u l-identità nazzjonali. Fl-istess ħin, uħud mill-isbaħ poeżiji tiegħu juru vjaġġ interjuri fl-esperjenzi u s-sentimenti tal-poeta. B'hekk irnexxielu jgħaqqad kemm li jħoss hu u l-esperjenzi tiegħu flimkien ma' dawk ta' pajjiżu u niesu. Dun Karm iħares kemm lejn in-naħa personali kif ukoll dik nazzjonali tal-poeżiji tiegħu minn għajn reliġjuża ħafna. Il-kriżi spiritwali f'''Il-Jien u lil hinn Minnu'' hi analizzata b'mod universali għall-bniedem, li tagħti dawl fuq l-eżistenza tal-bniedem u tinsisti fuq il-misteru tar-relazzjoni bejn [[Alla]] u l-bniedem, ħlief għall-fatt li l-bniedem jaċċetta b'mod sħiħ il-qawwa moħbija ta' dan Alla.

=== Traduzzjonijiet tal-poeżiji tiegħu ===
A.J. Arberry qaleb madwar 37 poeżija ta' Dun Karm għall-Ingliż. Ġużè Delia qaleb ''Il-Vjatku'' għall-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] u Laurent Ropa qaleb ''Il-Jien u lil hinn Minnu'' għall-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]], Karmenu Mallia qaleb 'Il-Jien u Lilhinn Minnu' u 'Il-Musbieħ tal-Mużew' flimkien ma' poeżiji żgħar oħra, fosthom l-Innu Malti u s-sunett: 'Lil Mikiel Anton Vassalli', fl-Esperanto. Yevgeniy Vitkovskiy (Евгений Владимирович Витковский) qaleb '<nowiki/>''Ħerba'<nowiki/>'', '<nowiki/>''Kewkbet is-Safar'<nowiki/>'', u '<nowiki/>''Wied Qirda'<nowiki/>'' għar-Russu ukoll Vladislav Rezvij (Владислав Александрович Резвый)  qaleb '<nowiki/>''Roma Immortalis''' għar-Russu.

== Innijiet Reliġjużi ==
{{artiklu prinċipali|Innijiet ta' Dun Karm Psaila}}
Dawn huma wħud mill-innijiet l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila:

* Innu Ewkaristiku (''T’Adoriam Ostia Divina'') 
* L-Innu ta' Filgħodu 
* L-Innu ta' Filgħaxija 
* Innu lill-Madonna (Fil-Ħlewwa ta' Mejju)
* Innu tal-Kungress Marjan (Ismagħha l-Għanja)
* Innu lill-Qalb ta' Ġesù (Tina l-Ħlewwa)
* Innu tal-Papa (Għalxejn l-għedewwa jridu...)
* Għedtilna Kelma

== L-Innu Malti ==

Fl-1920, Dr. A.V. Laferla, id-direttur tal-edukazzjoni, talab lil Dun Karm biex jikkomponi xi versi għal biċċa mużika tal-Mro. [[Robert Samut]]. L-innu li ħareġ kien l-Innu Malti, li ndaqq għall-ewwel darba fl-1923. Fl-1941 dan l-innu ġie rikonoxxut bħala l-Innu uffiċjali ta' Malta u riaffermat t'hekk anki fil-[[Kostituzzjoni]] tal-Indipendenza tal-1964.

{{cquote|Lil din l-Art ħelwa, l-Omm li tatna isimha,<br />
Ħares Mulej, kif dejjem Int ħarist;<br />
Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.<br />

Agħti kbir Alla, id-deh'n lil min jaħkimha,<br />
Rodd il-ħniena lis-sid, saħħa 'l-ħaddiem;<br />
Seddaq l-għaqda fil-Maltin u s-sliem.}}

=== Rumanz u Dizzjunarju ===

Il-kitbiet ta' Dun Karm jinkludu traduzzjoni ta' rumanz [[Żewġ Anġli: Ineż u Emilja]] (maqlub għall-Malti fl-1934 mir-rumanz Taljan ''Gli angeli del Perdono'' ta' Domenico Caprile). 

Minbarra dawn, kiteb ukoll xi xogħlijiet kritiċi.Kiteb ukoll [[dizzjunarju]] bejn l-1947 u l-1955 fi tliet volumi, ''Dizzjunarju Ingliż u Malti''. Kiteb ukoll poeżija waħda bl-Esperanto: 'Penso Printempa' (Ħsieb għar-Rebbiegħa) fl-1 t'April 1901. 

== Għarfien u unuri ==

Fl-1921 ukoll, Dun Karm kien wieħed mill-membri fundaturi tal-[[Għaqda tal-Kittieba tal-Malti]] u mal-mewt ta' [[Ġużè Muscat Azzopardi]] fl-1927, ġie elett president tal-Għaqda u mbagħad editur tal-organu uffiċjali, ''Il-Malti''. Kompla f'din il-pożizzjoni sal-1941 fejn ġie nominat president onorarju għal ħajtu ta' din l-Għaqda.

Bħala rikonoxximent għall-kontribut tiegħu fil-[[letteratura Maltija]], ingħata d-Dottorat fil-Letteratura (''honoris causa'') mir-''Royal University of Malta'' fl-1945 - l-ewwel darba li l-Università tat dan l-unur lil xi ħadd. Sena wara ġie mogħti il-[[midalja tad-deheb Ġużè Muscat Azzopardi]].

Ir-[[Reġina Eliżabetta II]] iddekoratu bit-titlu ta' Kmandant tal-Ordni tal-[[Imperu Ingliż]] fl-1956. Fl-1957, il-[[Gvern Malti]] tah pensjoni ''ex-gratia'' bħala rikonoxximent tas-servizzi tiegħu fil-letteratura Maltija. Matul ħajtu ġie wkoll onorat bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta.

Fl-1957, A.J. Arberry, Professur tal-Għarbi, f'Pembroke College, [[Cambridge]], mar iżur lil Dun Karm f'daru u kiteb hekk fl-antoloġija tiegħu, ''Dun Karm Poet of Malta'':
:"Meta ltqajt ma' Dun Karm kien għadu kif għalaq is-sebgħa u tmenin sena. Sibtu, raġel xiħ u fraġli, iżda xorta waħda bil-kmand totali tal-fakultajiet mentali tiegħu. Liebes is-suttana tal-qassis, bil-kurċifiss fuq sidru, ta' impressjoni qawwija tal-vera umiltà Kristjana... Offrieli tazza inbid u tkellimna ta' ħbieb għal aktar minn siegħa... Kien dehrli dak iż-żmien... li dan kien poeta ta' iktar minn importanza lokali, l-arti tiegħu u l-messaġġ tiegħu iridu jilħqu lid-dinja, fejn vera kien jistħoqilhom... Sirt aktar konvint tal-kobor tiegħu."<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20050525021130/http://schoolnet.gov.mt/zebbugsec/DUN_KARM.HTM Dun Karm Psaila], Test meħud minn: "In 1957 [...] "When I met Dun Karm he had recently entered upon his eighty-seventh year. I found him, a frail old man, but still in full possession of his great mental faculties. Wearing the soutane of the priesthood, with the crucifix on his breast, he made a powerful impression of true Christian humility... He offered me a glass of wine and we conversed amiably for over an hour... It seemed to me then... that this was a poet of more than local importance, his art and his message must reach the world, to which they truly belonged... I became increasingly convinced of his greatness"."</ref>

== Kritika ==

Fil-ktieb ''Dun Karm: bejn il-Vatikan, id-Duċe u l-Kuruna'' (1993), il-kittieb [[Mario Azzopardi (poeta)|Mario Azzopardi]] jistaqsi għaliex Dun Karm baqa' sieket quddiem il-miżerja tal-Maltin, liema tbatija kitbu u nbagħdu għaliha [[John Marks]], [[Manwel Dimech]] u [[Juann Mamo]]. Mario Azzopardi kkontesta bil-qawwa r-reputazzjoni ta' Dun Karm fuq il-bażi li l-poeta-saċerdot dejjem ħeba d-destin tal-fqar u l-ispossessati fi żmien meta dawn kienu jgħixu f'miżerja kbira. Minflok, Dun Karm irromantiċizza lir-raħħala u lill-bdiewa b'sentimenti folkloristiċi li kienu jgiddbu r-realtà, filwaqt li kien kontra s-sinjali tal-progress, bħal meta kiteb biex iċanfar 'lin-nisa tal-belt.
Kontroversja oħra li ġieli nqalgħet dwar Dun Karm hi dwar l-Innu Malti, li għandu versi li jitkellemu dwar "is-sid" u "l-ħakkiem" u jitlobhom biex ikollhom "ħniena" mill-ħaddiema.

== Kronoloġija ta' ħajtu ==


•	1871 (18 ta’ Ottubru)  Twieled Ħaż-Żebbuġ
•	ommu Lunzjata Pisani u missieru Filippu kienu t-tnejn Żebbuġin u bdiewa
•	missieru għadda ħajtu jbaħħar; DK intrabat aktar ma’ ommu

•	1875 - kelb tah qatgħa li ħallietu werċ minn għajn waħda

•	1892 - miet missieru

•	1894 - sar qassis; fl-istess sena beda jgħallem fis-seminarju (fejn dam 26 sena)

•	1896 - ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bit-Taljan Foglie d’alloro

•	1909 - mietet ommu - kriżi kbira għal DK

•	1910 - DK sfurzat jgħix waħdu u mhux iktar fis-seminarju

•	1912 - kiteb l-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti Quddiem Xbieha tal-Madonna; imħajjar minn Ġuże` Muscat Azzopardi u Mons. Pawl Galea

•	1914 - bl-għajnuna ta’ Alfons M. Galea ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bil-Malti L-Ewwel Ward

•	1921 - beda jaħdem fil-Biblijoteka Pubblika

•	1927 - intgħażel bħala t-tieni President ta’ l-GĦaqda tal-Kittieba tal-Malti, kariga li żammha sal-1940

•	1935 - Laurent Ropa sejjaħlu għall-ewwel darba “poeta nazzjonali”

•	1936 - ħareġ bil-pensjoni; imqabbad mill-Gvern biex jagħmel dizzjunarju mill-Ingliż għall-Malti, li temmu fl-1955

•	1938 - kiteb l-aqwa poeżija tiegħu Il-Jien u Lilhinn Minnu

•	1940 - Ġuże` Bonnici ħareġ tliet volumi bil-poeżiji ta’ DK

•	1961 - l-Universita` ta’ Cambridge ħarġet Dun Karm Poet of Malta, ktieb tal-Profs. A.J.Arberry, Professur tal-Għarbi

•	1961 (13 ta’ Ottubru) - DK miet fl-Isptar tal-Blue Sisters

•	1980 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bil-Malti ta’ DK f’edizzjoni kritika

•	2007 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bit-Taljan li sab ta’ DK

== Poeżiji ==
{{artiklu prinċipali|Poeżiji ta' Dun Karm Psaila}}
Dawn huma wħud mill-poeżiji l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila:

*''Għaliex?''
*''Lil Mikiel Anton Vassalli''
*''Lill-Kanarin Tiegħi'' (1915) 
*''Il-Vjatku (1915)''
*''Quddiem Xbieha tal-Madonna'' (1912)
*''Innu Ewkaristiku'' (1913) ([https://web.archive.org/web/20070816073746/http://schoolnet.gov.mt/dunkarmpsaila/poeziji.htm aqra])
*''Lil Ħuti l-Maltin'' (1921) ([https://web.archive.org/web/20070816073746/http://schoolnet.gov.mt/dunkarmpsaila/poeziji.htm aqra])
*''Lil Ġannina Pisani'' (1937) ([https://web.archive.org/web/20070816073746/http://schoolnet.gov.mt/dunkarmpsaila/poeziji.htm aqra])
*''Lill-Madonna tal-Karmnu"'' (1954) ([https://web.archive.org/web/20070816073746/http://schoolnet.gov.mt/dunkarmpsaila/poeziji.htm aqra])
*''[[Il-Jien u lil hinn Minnu]]''
*''[[Il-Musbieħ tal-Mużew]]'' (1920)
*''[[Il-Għanja tar-Rebħa]]
*''[[Żjara lil Ġesù]]
*''Univers Ieħor''
*''Ġunju''
*Lil Malta

Poeżiji oħra:
* ''[[St. Michael School|Innu Skola San Mikiel]] ''

:
:Sema ieħor ma tafx għajr il-wiċċ t'ommha
:Dejjem safi bla nikta ta' ħajbura.
:Anqas xemx oħra ħlief tbissimet fommha
:Li tieħu ta' kull dawl il-lewn u s-sura.

:Kwiekeb tnejn biss, u hemm ħarsitha żżommha;
:Meta f'ħoġorha tqigħedha l-omm għajjura;
:U waqt li l-għonq taqbdilha jew il-komma,
:Tiġbed minn sider bnin l-ogħna matmura.

:Tar-regħba tal-bnedmin m'għandha ebda ħabar,
:Anqas taf kif id-dmugħ minnhom jinxtara,
:'L ommha biss taf, hemm l-univers jinġabar.

:U minn dak l-univers ta' tjieba u dija
:Li jiddi ħelu fuq il-wiċċ ta' mara
:Alla jixref u jidħak lit-tarbija.

==Ara wkoll==
*Tajjeb [[Innijiet ta' Dun Karm Psaila]]

== Referenzi ==
{{Referenzi}}

{{Awtorità}}

{{DEFAULTSORT:Psaila, Karm}}
[[Kategorija:Poeti Maltin]]
[[Kategorija:Twieldu fl-1871]]
[[Kategorija:Mietu fl-1961]]
[[Kategorija:Nies minn Ħaż-Żebbuġ]]
[[Kategorija:Kittieba Maltin bit-Taljan]]
[[Kategorija:Kittieba Maltin bil-Malti]]