Ara s-sors ta' Sighișoara

{{Infobox city}}

'''Sighișoara''' (bir-[[Lingwi Rumena|Rumen]]<small>:</small> [siɡiˈʃo̯ara]; bl-[[Lingwa Ungeriża|Ungeriż]]: ''Segesvár'' [ˈʃɛɡɛʃvaːr]; bil-[[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Schäßburg'' [ˈʃɛsbʊʁk];<ref>{{Ċita web|url=https://www.siebenbuerger.de/ortschaften/schaessburg/|titlu=Schäßburg|sit=www.siebenbuerger.de|lingwa=de|data-aċċess=2023-06-16}}</ref> bis-Sassonu tat-Transilvanja: ''Schäsbrich'', ''Šesburχ'', jew ''Scheeßprich''; bil-Yiddish: שעסבורג, b'ittri Rumani<small>:</small> ''Shesburg''; bil-[[Lingwa Latina|Latin]]: ''Castrum Sex'' jew ''Saxoburgum'') hija muniċipalità max-xmara Târnava Mare fil-Kontea ta' Mureș, fir-[[Rumanija]] ċentrali, li tinsab fir-reġjun storiku tat-Transilvanja. Għandha popolazzjoni ta' 28,102 abitant skont iċ-ċensiment tal-2011. Hija destinazzjoni turistika popolari għaċ-ċentru storiku antik ippreservat sew li tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/902/|titlu=Historic Centre of Sighi&#x15f;oara|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-06-16}}</ref> Ir-raħal jamministra seba' villaġġi: Angofa, Aurel Vlaicu, Hetiur, Rora, Șoromiclea, Venchi u Viilor.

== Storja ==
[[File:Rumänien._Landschaft,_Bauten,_Volksleben_Sighișoara,_piață.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rum%C3%A4nien._Landschaft,_Bauten,_Volksleben_Sighi%C8%99oara,_pia%C8%9B%C4%83.jpg|xellug|daqsminuri|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara, ritratt ta' Kurt Hielscher fl-1933.]]
[[File:Strada_Turnului,_Cetatea_Sighisoara.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Strada_Turnului,_Cetatea_Sighisoara.JPG|xellug|daqsminuri|180x180px|Triq fiċ-ċentru ta' Sighișoara, qrib ħafna tat-Torri tal-Arloġġ.]]
Minn nofs is-seklu 12, [[Artiġjan|artiġjani]] u merkanti Ġermaniżi magħrufa bħala s-Sassoni tat-Transilvanja (bil-Ġermaniż: ''Siebenbürger Sachsen'') ġew mistiedna fit-Transilvanja mir-Re tal-[[Ungerija]] ta' dak iż-żmien, [[Géza II]], biex jinsedjaw u jiddefendu l-fruntiera tar-renju tiegħu u jtejbu l-ekonomija tar-reġjun. Il-kronista Krauss jelenka insedjament Sassonu fit-territorju attwali ta' Sighișoara fl-1191. Dokument tal-1280 jirreġistra raħal li nbena fis-sit ta' forti [[Imperu Ruman|Ruman]] magħruf bħala ''Castrum Sex'' jew "kamp b'sitt naħat", b'referenza għall-għamla tal-forti ta' eżagonu irregolari.<ref>Adrian Room, ''Placenames of the World'', p.347. McFarland, 2006, <nowiki>ISBN 0-7864-2248-3</nowiki>.</ref> Ismijiet oħra rreġistrati jinkludu ''Schaäsburg'' (1282), ''Schespurg'' (1298) u ''Segusvar'' (1300).<ref>Cristian Tălângă (ed.), ''Transilvania, Maramureș, Bucovina'', p.27. Editura Semne, Bucharest, 2007.</ref> Sal-1337 ir-raħal ta' Sighișoara kien sar ċentru rjali għar-rejiet, li lill-insedjament tawh l-istatus urban fl-1367 bħala ċ-''Civitas de Segusvar''.
[[File:Segesvár.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Segesv%C3%A1r.jpg|xellug|daqsminuri|180x180px|Veduta taċ-ċentru tar-raħal ta' Sighișoara mit-Torri tal-Arloġġ fis-sajf.]]
Ir-raħal kellu rwol strateġiku u kummerċjali importanti fit-truf tal-[[Ewropa Ċentrali]] għal diversi sekli. Sighișoara sar wieħed mill-iżjed ċentri urbani importanti tat-Transilvanja, b'artiġjani mill-Imperu Ruman Sagru kollu jżuru l-insedjament. L-artiġjani u l-ħaddiema tas-[[sengħa]] Ġermaniżi ddominaw l-ekonomija urbana, u bnew il-fortifikazzjonijiet biex iħarsu r-raħal. Huwa stmat li matul is-sekli 16 u 17, Sighișoara kellu sa 15-il xirka u 20 fergħa tal-artiġjanat. L-iskultur [[Barokk]] [[Elias Nicolai]] għex fir-raħal.  
[[File:Sighisoara_IMG_5624.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sighisoara_IMG_5624.jpg|xellug|daqsminuri|180x180px|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara fix-xitwa.]]
Il-''voivode'' tal-Wallakja [[Vlad Dracul]] (missier Vlad l-Infilzatur), li għex eżiljat fir-raħal, ordna l-izzekkar tal-muniti fir-raħal (normalment l-izzekkar tal-muniti kien monopolju tar-rejiet Ungeriżi fir-renju tal-Ungerija) u ħareġ l-ewwel dokument li elenka isem il-belt bir-Rumen, ''Sighișoara''. L-isem Rumen tfaċċa għall-ewwel darba fl-1435, u oriġina mill-Ungeriż ''Segesvár'', fejn ''vár'' tfisser "forti". 

Fir-raħal [[George I Rákóczi]] ġie elett bħala l-Prinċep tat-Transilvanja u r-Re tal-Ungerija fl-1631. Sighișoara ġarrbet okkupazzjoni militari, nirien, u l-[[Pesta s-sewda|pesta]] matul is-[[Seklu 17|sekli 17]] u 18. Sors importanti għall-[[Storja|istorja]] tat-Transilvanja tas-seklu 17, mill-1606 sal-1666, huma r-rekords ta' [[Georg Kraus]], in-[[nutar]] tar-raħal.
[[File:Sighisoara2.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sighisoara2.JPG|xellug|daqsminuri|180x180px|Veduta minn Villa Franka.]]
Il-pjanura ta' Albești fil-qrib kienet il-post fejn saret il-Battalja ta' Segesvár, fejn l-armata rivoluzzjonarja Ungeriża mmexxija minn [[Józef Bem]] ġarrbet telfa kontra l-armata [[Russja|Russa]] mmexxija minn Luders fil-31 ta' Lulju 1849. Fl-1852 inbena [[monument]] iddedikat lill-ġeneral Russu Skariatin, li miet fil-battalja. Il-[[poeta]] Ungeriż [[Sándor Petőfi]] ġeneralment huwa maħsub li nqatel fil-battalja, u fl-1897 inbena monument f'Albești biex jagħtih ġieħ. Wara [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]] Sighișoara għaddiet flimkien mat-Transilvanja mir-Renju [[Awstrija|Awstrijakk]]-Ungeriż għar-Renju tar-Rumanija.

Iċ-ċentru ta' Sighișoara ppreserva b'mod eżemplari l-karatteristiċi ta' raħal żgħir Medjevali ffortifikat u tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Kull sena, f'Lulju jsir festival Medjevali fiċ-ċittadella antika.

Fil-[[Ewropa tal-Lvant|Lvant tal-Ewropa]] u fix-Xlokk tal-Ewropa, Sighișoara huwa wieħed mill-ftit irħula ffortifikati li għadhom abitati. Ir-raħal huwa magħmul minn żewġ partijiet. Il-fortizza Medjevali mibnija fil-quċċata ta' għolja u magħrufa bħala ċ-ċittadella (''Cetatea''), u l-parti t'isfel fil-wied tax-xmara Târnava Mare.

Id-djar fiċ-ċittadella ta' Sighișoara joħorġu fid-dieher il-karatteristiċi prinċipali ta' raħal tal-artiġjani. Madankollu, hemm xi djar li kienu proprjetà tal-eks patrizjat, bħad-Dar [[Venezja|Venezjana]] u d-Dar tal-Qrejjen tal-[[Annimal|Annimali]].

Bejn l-2001 u l-2003, il-kostruzzjoni ta' park tad-divertiment iċċentrat fuq Dracula fir-riżerva naturali ta' ''Braite'' qrib Sighișoara ġiet meqjusa iżda fl-aħħar mill-aħħar ġiet irrifjutata, bis-saħħa tal-oppożizzjoni qawwija tal-gruppi tas-soċjetà ċivili lokali u tal-mezzi tax-xandir nazzjonali u internazzjonali, kif ukoll ta' persuni influwenti [[Politika|politikament]]. Dan għaliex il-park tad-divertiment kien jistona mal-istil Medjevali tal-belt u kien jeqred għalkollox ir-riżerva naturali.

== Sit ta' Wirt Dinji ==
[[File:Old_picture_of_Piata_Hermann_Oberth_.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Old_picture_of_Piata_Hermann_Oberth_.jpg|lemin|daqsminuri|252x252px|Il-[[Pjazza]] ta' Hermann Oberth fis-seklu 20.]]
Iċ-Ċentru Storiku ta' Sighișoara ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1999.<ref name=":0" />

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-k'''riterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta [[kultura]] (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" />

== Demografija u isem ==
{| class="wikitable"
|+Popolazzjoni storika
!Year
!<abbr>Pop.</abbr>
!<abbr>±%</abbr>
|-
!1910
|10,913
|—    
|-
!1930
|13,033
| +19.4 %
|-
!1948
|18,284
| +40.3 %
|-
!1956
|20,363
| +11.4 %
|-
!1966
|25,109
| +23.3 %
|-
!1977
|33,208
| +32.3 %
|-
!1992
|36,170
| +8.9 %
|-
!2002
|32,287
|−10.7 %
|-
!2011
|28,102
|−13.0 %
|-
| colspan="3" |Sors: ''Data'' uffiċjali miċ-ċensiment Rumen
|}
Gruppi etniċi fl-2011:<ref>{{Ċita web|url=http://www.mures.insse.ro/phpfiles/COMUNICAT_DATE_PROVIZORII_RPL_2011_judetul_MURES.pdf|titlu=Iċ-ċensiment tal-2011.|data-aċċess=2023-06-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20131126095021/http://www.mures.insse.ro/phpfiles/COMUNICAT_DATE_PROVIZORII_RPL_2011_judetul_MURES.pdf|arkivju-data=2013-11-26|url-status=dead}}</ref>

* Rumeni (75 %)
* Ungeriżi (17.6 %)
* Roma (5.3 %)
* Ġermaniżi (speċifikament Sassoni tat-Transilvanja) (1.5 %)

{| class="wikitable"
!Bir-Rumen
!Bil-Ġermaniż
!Bl-Ungeriż
|-
|Sighișoara
|Schäßburg
|Segesvár
|-
|Angofa
|Ungefug
|Angofa
|-
|Aurel Vlaicu
|—
|Haufan
|-
|Hetiur
|Marienburg bei
Schäßburg
|Hétúr
|-
|Rora
|Rohrau
|Róra
|-
|Șoromiclea
|—
|—
|-
|Venchi
|Wench
|Venk
|-
|Viilor
|Kulturberg
|Szőlőskert
|}

== Attrazzjonijiet ==
Sighișoara hija destinazzjoni turistika popolari minħabba ċ-ċentru storiku ffortifikat tagħha tassew ippreservat sew, li tniżżel ukoll fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. L-attrazzjonijiet prinċipali taċ-ċittadella huma ċertament it-torrijiet.

=== Torrijiet ===
[[File:Sighisoara_-_Turnul_cu_Ceas_-_iarna_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sighisoara_-_Turnul_cu_Ceas_-_iarna_1.jpg|alt=Sighișoara clock tower by night|daqsminuri|It-Torri tal-Arloġġ billejl.]]
Skont dokumenti antiki dwar l-arkitetturi militari, it-torrijiet tad-difiża kellhom ikunu sistema ta' fortifikazzjoni għad-difiża reċiproka, u fl-istess żmien, kull torri suppost kellu jkun fortizza indipendenti: jekk wieħed kien jirnexxilu jkisser il-bażi ta' torri biex jidħol, dan ma kienx ifisser li kien jirnexxilu awtomatikament jidħol fil-belt, u b'hekk il-ħakma ta' torri ma kinitx tfisser il-ħakma tal-belt. Il-biċċa l-kbira ta' dawn it-torrijiet kienu vojta minn ġewwa u kienu mgħammra b'elevaturi għall-olzar u galleriji taħt l-art.

* It-Torri tal-Arloġġ ta' Sighișoara (''Turnul cu Ceas'') – l-attrazzjoni prinċipali tal-belt hija torri twil 64 metru li nbena fis-seklu 13. Illum il-ġurnata huwa [[mużew]] tal-istorja.
* It-Torri tal-[[Landier|Landiera]] (''Turnul Cositorarilor).''
* It-Torri tal-Biċċiera (''Turnul Măcelarilor).''
* It-Torri tal-Produtturi tal-Bwiez.
* It-Torri tal-[[Ħajjat|Ħajjata]] (''Turnul Croitorilor'').
* It-Torri tal-Pelliċċara (''Turnul Cojocarilor'').
* It-Torri tal-Ħaddieda (''Turnul Fierarilor'').
* It-Torri tal-Produtturi tal-Ħbula (''Turnul Frânghierilor'').
* It-Torri tal-Konziera (''Turnul Tăbăcarilor'').
* It-Torri tal-Wiċċ – torri fit-triq lejn Târgu Mureș, 'il barra miċ-ċittadella, li xorta waħda ta' min iżuru għall-istorja tiegħu.

[[File:Biserica_Manastirii_din_Sighisoara3.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Biserica_Manastirii_din_Sighisoara3.JPG|lemin|daqsminuri|Il-Knisja-Monasteru fiċ-ċentru tar-raħal.]]

=== Knejjes ===

* Il-knisja ta' fuq l-għolja (''Biserica din Deal'') – hija bla dubju wieħed mill-iżjed monumenti arkitettoniċi ta' valur tal-belt u hija waħda mill-iżjed binjiet rappreżentattivi tal-istil [[Gotiku]] fir-Rumanija.
* Il-Knisja-Monasteru (''Biserica Mânăstirii Dominicane'') – hija monument arkitettoniku bi stil Gotiku li jinsab fil-kwartier tat-Torri tal-Arloġġ u nbena fil-bidu tas-seklu 13. Din hija l-unika knisja mingħajr qniepen: ir-raġuni hi li s-Sassoni ma tantx kienu jħobbu jonfqu u għaldaqstant kienu tal-fehma li qanpiena waħda, tal-knisja ta' fuq l-għolja, kienet biżżejjed għar-raħal kollu.
* Il-[[Knisja Kattolika]] Rumana ta' [[San Ġużepp]].
* Il-Knisja tal-Ġdiem (''Biserica Leproșilor'').
* Il-Katidral Ortodoss ta' Sighișoara (Catedrala Ortodoxă).
* Il-knisja Ortodossa antika.

[[File:Strada_1_decembrie_1918.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Strada_1_decembrie_1918.jpg|daqsminuri|282x282px|Triq l-1 ta' Diċembru 1918 fis-seklu 20.]]

=== Arkitettura ċivili ===
Il-biċċa l-kbira tal-164 dar fir-raħal għandhom mill-inqas 300 sena u jitqiesu bħala monumenti storiċi. Dawn huma: dawk li hemm fil-[[Pjazza]] tar-Raħal (jew il-Pjazza taċ-Ċittadella), bil-pjanta rettangolari tagħha, li fl-imgħoddi kienu jgħixu fiha l-familji nobbli tar-raħal, għalkemm ġiet ittrasformata bosta drabi tul iż-żmien. L-iżjed djar ta' valur huma dawk li żammew l-għamla oriġinali tagħhom.

* Id-Dar fuq il-Blat (Casa de pe stâncă)
* Id-Dar tat-Tegoli (Evert) – iddedikata lill-artiġjani permezz taċ-Ċentru Interetniku Edukattiv għaż-Żgħażagħ.
* Id-Dar Venezjana jew id-Dar il-[[Aħdar|Ħadra]] (''Casa Venețiană'').
* Id-Dar ta' Vlad Dracul.
* Il-Muniċipju ta' Sighișoara.
* Il-kumpless ta' lukandi ta' Sighișoara – li nbena bejn l-1886 u l-1889 u kien is-sede tal-muniċipju.
* It-Taraġ tal-Istudjużi – taraġ tal-[[injam]] intern.
* L-Iskola ta' fuq l-Għolja.
* Id-Dar taċ-Ċriev (''Casa cu Cerb'').
* Il-Pjazza taċ-Ċittadella (''Piața Cetăți'').
* Casa Asociatiei Mestesugaresti (La Perla).
* Il-Binja ta' Joseph B. Teusch (Hotel Central Park).

[[File:Josephinische_Landaufnahme_pg175.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Josephinische_Landaufnahme_pg175.jpg|lemin|daqsminuri|Sighișoara fil-Gran Dukat tat-Transilvanja, 1769-1773. Josephinische Landesaufnahme]]
[[File:Josephinische_Landaufnahme_pg191.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Josephinische_Landaufnahme_pg191.jpg|daqsminuri|Sighișoara fil-Gran Dukat tat-Transilvanja, 1769-1773. Josephinische Landesaufnahme]]

== Nies notevoli ==

* Johann Michael Ackner, arkeologu Sassonu tat-Transilvanja;
* Doina Cojocaru, plejer tal-handball;
* Friedrich Grünanger, [[arkitett]];
* Ralph Gunesch, eks plejer tal-[[futbol]] professjonali [[Ġermanja|Ġermaniż]];
* Adrian Ivanițchi, kitarrista [[Folklor|folkloristiku]];
* Johannes Kelpius, intellettwali, mużiċist u mistiku Ġermaniż li stabbilixxa komunità [[Reliġjon|reliġjuża]] meta emigra lejn il-kolonja Amerikana ta' Pennsylvania fl-aħħar tas-[[seklu 17]];
* Gabriel Mureșan, plejer tal-futbol;
* Marie Stritt, femminista u suffraġista Ġermaniża;
* Georg Daniel Teutsch, isqof [[Luteraniżmu|Luteran]];
* Vlad III, il-Prinċep tal-Wallakja, ispirazzjoni tal-vampir fittizju, il-Konti Dracula;
* Radu Voina, eks plejer tal-handball, attwalment kowċ.

== Relazzjonijiet internazzjonali ==

=== Ġemellaġġ ===
Sighișoara hija ġemellata ma':
{| class="wikitable"
|
* [[Dinkelsbühl]], il-[[Ġermanja]]
* [[Kiskunfélegyháza]], l-[[Ungerija]]
* [[Baden]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]]
* [[Blois]], [[Franza]]
|
* [[Città di Castello]], l-[[Italja]]
* [[Zamość]], il-[[Polonja]]
* [[Lublin]], il-Polonja
|}

== Gallerija ==
<gallery class="center">
File:Sighișoara,_Romania_(Unsplash).jpg|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara
File:Colegiul_National_Mircea_Eliade_-_panoramio.jpg|Il-Kulleġġ Nazzjonali ta' Mircea Eliade
File:Sighisoara_festivala_medivala.jpg|Il-Festival Medjevali ta' Sighișoara
File:Sighisoara_vedere_spre_cetate_de_pe_podul_peste_Tarnava.jpg|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara billejl fix-xitwa
File:Sighisoara_-_panoramio.jpg|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara binhar
File:Sighisoara_IMG_4711.jpg|Sighișoara
File:Sighisoara,_piazza_cetatii_01.JPG|Il-pjazza taċ-ċittadella billejl
File:Sighisoara,_municipio_01.JPG|Il-Muniċipju ta' Sighișoara
File:SighisoaraTowerNight.JPG|It-Torri tal-Ħajjata billejl
File:Sighisoara_Liceul_J.Haltrich_(1).JPG|L-iskola postsekondarja ta' Joseph Haltrich
File:Sighisoara._Biserica_din_deal.jpg|Iċ-ċentru storiku ta' Sighișoara fix-xitwa
File:Sighisoara_1740_reconstituire.PNG|Tpinġija tas-seklu 19 ta' Sighișoara
</gallery>

== Referenzi ==

[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]]
[[Kategorija:Bliet Ewropej]]
[[Kategorija:Rumanija]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]]