Ara s-sors ta' Qamar

{| style="margin:2 auto; align=right colspan="1" cellpadding="2" cellspacing="1" align=right style="margin-right:0 width="10% class="toccolours itwiki_template_toc"
|bgcolor="#6295DA" colspan="2" align=center| <span style="font-size:large;>'''Qamar'''</span> [[file:Moon decrescent symbol (bold).svg|24px|☾]]
|-
| bgcolor="#000000" align=center colspan="2"|[[Stampa:Moon.jpg|frameless|center]]
|-
! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | Parametri Orbitali
|-
| align="left" | Periġew
|      363 104 km
|-
| align="left" | Apoġew
|      405 696 km
|-
| align="left" | [[Raġġ]] Ekwatorjali
|      1 738.14 km  (0.273 tal-Art)
|-
| align="left" | [[Volum]]
| 2.195 8 × 10<sup>10</sup> km<sup>3</sup>  (0.020 tal-Art)  
|-
| align="left" | [[Massa (fiżika)|Massa]]
| 	7.347 7 × 10<sup>22</sup> kg  (0.012 3 tal-Art)
|-
| align="left" | [[Densità]] Medja
|  3 346.4 [[Grammo|g]]/[[ċentimetru kubu|cm<sup>3</sup>]]
|-
| align="left" | [[Arja]] tas-[[Superfiċi]]
| 3.793 × 10<sup>7</sup> [[kilometru kwadu|km<sup>2</sup>]](0.074 tal-Art)
|-
| align="left" | Gravità fl-Ekwatur
| 1.622 [[aċċelerazzjoni|m/s<sup>2</sup>]]  (0.165 4 g) 
|-
| align="left" | [[Velocità tal-Ħarba]]
|  2.38 [[metru|m]]/[[sekonda|s]]
|-
| align="left" | [[Jum Siderali]]
|  siegħa
|-
| align="left" | [[Inklinazzjoni Assjali]]
| [[°]]
|-
| align="left" | [[Temperatura]] tas-Superfiċi
|
{| cellspacing="0" cellpadding="2" align ="center" border="0" width="100%"
|-
| min
| media
| max
|- align ="center"
| 185&nbsp;[[kelvin|K]]
| 287&nbsp;K
| 331&nbsp;K
|}
|-
| align="left" | [[Pressjoni]] [[atmosfera|Atmosferika]] superf.
| 1 [[Bar (unità di misura)|bar]]
|-
! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | Karatteristiċi Orbitali
|-
| align="left" | Distanza medja mix-[[Xemx]]
| km (= 1 [[UA]])
|-
| align="left" | [[L-Eqreb Punt]] 
| km
|-
| align="left" | [[Afelju]] 
| km
|-
| align="left" | Perjodu orbitali siderali
| jiem tal-Art 
|-
| align="left" | [[Velocità]] orbitali medja
| m/s
|-
| align="left" | [[Eċċentriċità]] orbitali
| 0.054
|-
| align="left" | Inklinazzjoni Orbitali fuq l-[[Eklittika]]
| °
|-
| align="left" | Ċirkonferenza Orbitali
| km
|-
| align="left" | [[Satellita Naturali|Satelliti Naturali]]
| 
|-
| align="left" | Satellita Naturali tax-[[Xemx]]
|-
! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | Kompożizjoni Atmosferika
|-
| [[Ażotu]] || %
|-
| [[Ossiġenu]] || %
|-
| [[Argu]] || %
|-
| Diossidu tal-karbonju<br />
Fwar tal-ilma 
| 
|}
Il-'''qamar''' huwa l-unika satellita naturali tad-dinja. Jorbita l-[[pjaneta]] tagħna minn 350,000 għal 400,000 km; jakkumpanja d-dinja fit-tidwir madwar l-istilla tax-[[xemx]]. Ġieli jissejjaħ Luna (mill-kelma [[Lingwa Latina|Latina]] għal qamar), jew Selene. Is-simbolu tal-qamar hu nofs qamar (<small>[[Unicode]]:</small> ☾). Minbarra l-kelmtejn qamri u lunari, it-termini Selene/Seleno- u Ċinzjan (ismijiet l-allat Selene u Ċinzja) jirreferu wkoll għall-qamar (aposelene, selenoċentriku, selenografija, periċinzjan, eċċ.). Id-dijametru tal-qamar huwa madwar kwart ta’ dak tad-dinja. Is-satelliti naturali tal-pjaneti l-oħra huma wkoll msejħa qmura bħall-qamar terrestri. Il-qamar huwa l-uniku korp ċelesti (barra d-dinja) li fuqu rifes il-bniedem. 

[[Stampa:Earth-Moon.PNG|thumb|upright=1.5|Xi dettalji tas-sistema Art-Qamar. Barra r-radju ta' kull oġġett, jintwera wkoll ir-radju mill-[[bariċentru]] Art-Qamar. Xbiegħat minn [http://visibleearth.nasa.gov/view_set.php?categoryID=2363 NASA]. Informazzjoni minn [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html NASA]. Il-Pjaneti m'humiex sferi u l-orbiti m'humiex ċrieki perfetti, għalhekk in-numri huma biss indikattivi. Il-pjan orbitali tal-Qamar jippreċedi madwar l-Art f' [http://www.ifa.hawaii.edu/users/lin/ast110-6/applets/precession_of_moon_orbit.htm ċiklu] ta' 18.6-il sena. L-assi tiegħu jinstab mit-[[Tielet Liġi ta' Cassini]].]]
== Struttura u kompożizzjoni ==

Minkejja li ħafna iżgħar mill-pjaneti l-oħra, il-qamar jista' jitqies bħala terrestri. Jista' jkun li għandu qalba solida tal-[[ħadid]], inqas minn 360 km. Fuq din il-qalba nsibu l-mantell, li jesa' madwar id-90% tal-volum tas-satellita. In-nuqqas ta' qalba fluwida jispjega għala l-qamar għandu kamp manjetiku dgħajjef. Il-krosta tvarja fil-ħxuna minn ftit għexieren ta' kilometri taħt il-marja għal aktar minn 100 km fl-għoljiet. Fejn hemm fondoq, il-krosta tant iddgħajfet minn taħt li l-mantell tqabbeż 'il barra u kisser qiegħ il-fondoq. F'dawn il-punti, il-materjal tal-mantell l-iżjed dens jipproduċi il-flutwazzjonijiet fil-kamp gravitazzjonali; dawn ir-reġjuni ta' gravità ogħla huma magħrufa bħala konmas. 

Fl-atmosfera lunari nstabu l-gassijiet [[elju]], [[neon]], [[argon]], u [[radon]]. Billi kważi m'għandux atmosfera, m'hemm l-ebda tip ta' tħassir fuq is-superfiċi lunari. Il-qamar mhux protett la mir-riħ solari u lanqas mill-impatti mikrometeoritiċi. 

Minħabba n-nuqqas ta' atmosfera, is-superfiċi qamrija tbati minn temperaturi estremament baxxi billejl u temperaturi estremament għoljin matul il-jum. Jingħad li fil-pol tan-Nofsinhar-[[Fondoq Aitken]] (l-ikbar u l-iktar fondoq għoli magħruf fis-[[Sistema Solari]] kollha) jistgħu jeżistu xi ammonti ċkejkna ta' ilma ffriżat; id-dawl tax-xemx qatt ma mess il-pol tan-Nofsinhar-Fondoq Aitken. 

=== Għamlet wiċċ il-qamar ===
Meta nħarsu lejn il-qamar minn din id-dinja mingħajr strumenti ottiċi, nilmħu reġjuni skuri li huma l-''marja'' (singular ''mare;'' bil-[[Lingwa Maltija|Malti,]] ibħra), imħalltin u mferrxin ma' reġjuni oħra aktar ċari. Kien darba maħsub li dawn il-marja kienu ibħra likwidi iżda t-teleskopji wrew li huma arji ta' [[lava]] bażaltika. L-iktar fattizzi ovvji tal-qamar huma l-krateri tal-impatti. Dawn ivarjaw minn ħofor żgħar magħmula minn mikrometeoriti għall-ikbar fondoq ta' 'l fuq minn elf kilometru. 

Il-materjal li nbeżaq mill-impatti ħoloq krateri oħra sekondarji. Xi krateri għandhom kisja tal-eġekta (materjal) li jifraq għal mijiet ta' kilometri mill-punt tal-impatt. Il-muntanji u l-għoljiet biswit il-ħofor iffurmaw minn boċoċ enormi ta' eġekta li ħarġu mill-impatti prinċipali. 

Ħafna mill-krateri huma ċirkulari; minn hawn nindunaw li l-materjal mill-ispazju miftuħ li kkawża l-impatti ġie ivvaporizzat u kienet din ir-raġuni li xi krateri ġew imħaffra.

=== Għamliet vulkaniċi ===
Apparti mill-krateri tal-impatti, fuq il-qamar insibu wkoll ħofor li ġew magħmula minn attività vulkanika kmieni fl-[[Storja|istorja]] qamrija. Fost dawn il-fondoqijiet ta' min isemmi Summit u Rimless. Iżda l-akbar prova ta' attività vulkanika bikrija huma l-marja. Dawn iffurmaw meta impatti ġganteski seħħew fuq is-superfiċi lunari u ħallew ħofor kbar, żbroffaw il-vulkani u l-lava li ħarġet minnhom imliet il-krateri.

== Tagħrif ieħor ==
[[Stampa:Earth-moon.jpg|thumb|right|''Tlugħ l-Art'' hekk kif jidher mill-qamar fuq [[Apollo 8]], l-24 ta' Diċembru 1968]]
Il-ġibda gravitazzjonali tal-qamar fuq id-dinja tikkawża l-frugħ u l-mili tal-baħar. L-istess effett fuq il-qamar jikkaġuna l-qofol tal-marea: il-perjodu rotazzjonali tiegħu huwa l-istess bħaż-żmien li jieħu biex jorbita madwar id-dinja. B'riżultat ta’ dan, aħna naraw dejjem l-istess parti ta’ wiċċ il-qamar. Bħalma l-qamar idur mad-dinja, partijiet differenti minn wiċċu jiġu mdawla mix-xemx, u dan iwassal għall-[[fażijiet lunari]]. Il-qamar jista’ jaffettwa drastikament l-iżvilupp u l-ħajja fuq id-dinja billi jimmodifika t-temp. Xhieda paleontoloġika u simulazzjonijiet bil-[[kompjuter]] juru li t-tmejjil tal-assi terrestri jiġi stabbilit mill-interazzjonijiet tal-marea mal-qamar. Xi teoriċi jsostnu li mingħajr din l-istabbilizzazzjoni kontra l-koppji applikati mix-xemx u l-pjaneti lin-nefħa ekwatorjali tad-dinja, l-assi rotazzjonali jistgħu jkunu instabbli għall-aħħar, bħalma jidher li hu għal [[Marte (pjaneta)|Marte]]. Billi l-qamar huwa qrib id-dinja, tant li jidher kważi daqs tax-xemx (ix-xemx hija 400 darba ikbar mid-dinja iżda l-qamar hu 400 darba eqreb), dan jippermetti l-[[eklissi]] totali u anulari tax-xemx.

== Oriġini lunari ==
[[Stampa:Big Splash V1.0.gif|thumb|left|upright|Animazzjoni fuq il-formazzjoni tal-qamar (ipoteżi)]]
L-iżjed teorija aċċettata dwar l-oriġini tal-qamar hija t-teorija tal-impatt ġgantesk, li tgħid li ġie ffurmat minn ħabta ta’ [[protopjaneta]] d-daqs ta’ Marte mad-dinja bikrija. Din l-ipoteżi tispjega (flimkien ma’ affarijiet oħra) in-nuqqas relattiv ta’ ħadid u elementi volatili fil-qamar, u l-fatt li l-kompożizzjoni tiegħu hija kważi l-istess bħal dik ta’ wiċċ id-dinja.

== Il-qamar bħala satellita tad-dinja għall-komunikazzjoni ==
'Earth-Moon-Earth' (EME) [http://en.wikipedia.org/wiki/Moonbounce] hija forma ta' komunikazzjoni bir-radju fejn is-sinjali mid-dinja jintbagħtu lejn il-qamar u dawn jiġu riflessi mill-wiċċ tal-qamar lura lejn id-dinja. Din is-sistema tintuża mid-dilettanti tar-radju.[http://www.9h1mrl.org]

== Il-qamar u l-isfera ċelesti ==
Bejn wieħed u ieħor, kull 28 jum, il-qamar jagħmel orbita sħiħa tal-i[[sfera ċelesti]]. Għal min josserva mill-art, jgħodd madwar 29,5 jum minn qamar ġdid għall-ieħor li jmiss (ara [[fażijiet lunari]]). Dan minħabba l-moviment kontemporanju tad-dinja. Il-qamar jibqa' dejjem f'reġjun wieħed tas-sema li huwa ż-[[Żodijaku]], li jestendi madwar tmien gradi 'l fuq u 'l isfel mill-[[eklittika]]. Din tiġi maqsuma mill-qamar kull ġimagħtejn.
<div style="clear: both"></div>
[[Stampa:Earth-Moon.jpg|thumb|center|upright=4|Id-dinja u l-qamar fuq skala.]] 

== Fażijiet lunari ==
{{artiklu prinċipali|Fażijiet lunari}}
Il-qamar idur dawra sħiħa madwar id-dinja kull xahar. F'dan il-perjodu, il-ġeometrija bejn it-tliet korpi - id-dinja, il-qamar, ix-xemx - tinbidel. Il-qamar jidher biss meta d-dawl tax-xemx jaqa' fuqu. F'qamar mitluf, xejn ma jkun jidher mis-satellita naturali tad-dinja għax tkun qiegħda bejnha u x-xemx, bid-dawl kollu tagħha jaqa' fuq il-parti tas-superfiċi lunari li ma tidhirx mid-dinja. L-isbaħ għamliet tal-qamar jidru fit-terminatur, il-linja bejn il-lejl u n-nhar.

== Eklissi lunari ==
Xi kultant, il-qamar jgħaddi minn quddiem id-dell tad-dinja; dan ma jiġrix kull qamar kwinta għaliex il-qamar ma jdurx mad-dinja fuq l-istess pjan kif hija torbita madwar ix-xemx (eklittika), iżda meta l-qamar idur fuq l-istess pjan tal-eklittika, isseħħ l-eklissi lunari.

== Il-bniedem fuq il-qamar ==
[[Stampa:Aldrin.jpg|daqsminuri|upright|Buzz Aldrin]]

Total ta' 12-il persuna niżlu fuq is-superfiċi qamrija bejn l-1969 u 1972. Dawn l-[[astronawti]] żaru sitt reġjuni u ġabu magħhom fuq id-dinja 382 kg ta' materjal lunari. 

Qabel il-missjoni Apollo, wiċċ il-qamar kien attentament studjat minn vetturi spazjali Sovjetiċi u [[Stati Uniti|Amerikani]]. Darba minnhom, waqt wieħed mid-diskorsi tiegħu, il-President Amerikan [[John F. Kennedy]] wiegħed li l-bniedem kien se jitla' fuq il-qamar qabel l-1970 u minn dak il-ħin bdiet il-ġirja għall-ispazju. 

L-ewwel sitt Apollojiet intużaw bħala prova, u b'xorti ħażina tliet astronawti tilfu ħajjithom waqt esperimenti fuq id-dinja, imma s-suċċess fl-aħħar wasal meta [[Buzz Aldrin]] u [[Neil Armstrong]] ħarġu barra mill-vettura spazjali u għamlu l-ewwel passi fuq il-qamar fiż-żona msemmija Baħar it-Trankwillità fl-1969.

Apollo 12 niżel ħdejn is-sit ta' Surveyor 3, li kien niżel fl-oċean ''Prosellarum'' sentejn qabel. Partijiet mis-''surveyor'' ġew irritornati fuq id-dinja għall-eżamijiet.

Apollo 14 niżel fl-arja ta' Fra Mauro. L-astronawti tal-aħħar tliet Apollijiet koprew ħafna iktar art minn dawk tal-bidu, u dan għaliex kienu megħjuna mir-rovers spazjali.

Minn mindu l-aħħar bniedem ħalla l-qamar fl-1972, ma kien hemm l-ebda pjan ieħor għal iżjed sbarki qamrin.

== Ħoloq interni ==
* [[Art]]
* [[Pjaneta]]
* [[Eklissi]]

== Referenzi ==
{{Referenzi}}
Qiegħda fil-ponta ta' lsieni, Ġużè Gatt, Klabb kotba Maltin, 2006.

The Universe, Pam Spence u Iain Nicolson, Publisher:HarperCollins. [https://web.archive.org/web/20020327160128/http://www.collins-gem.co.uk/]

== Ħoloq esterni ==
{{Commonscat}}
{{wikizzjunarju|qamar}}
{{SistemaSolari}}

[[Kategorija:Sistema solari]]