Ara s-sors ta' Arg-é Bam

{{coord|29|07|00.68|N|58|22|06.51|E|type:landmark_region:SY|display=title}}
[[Stampa:Arge Bam Arad edit.jpg|right|thumb|300px|Arg-é Bam, qabel it-terremot tal-2003.]]
'''Arg-é Bam''' ('''ارگ بم''' bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]], "ċittadella ta' [[Bam (Iran)|Bam]]") hu l-ikbar bini adobu fid-dinja, li jinsab f'[[Bam (Iran)|Bam]], belt fil-[[Kerman (provinċja)|provinċja ta' Kerman]] fix-Xlokk tal-[[Iran]]. Dan il-post hu mniżżel bħala [[Sit ta’ Wirt Dinji|Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]]. Din iċ-[[ċittadella]] enormi fi [[Triq il-Ħarir]] ġiet mibnija qabel is-sena 500 Q.K. u baqgħet tintuża' sal-1850 W.K. Mhuwiex magħruf fiċ-ċert għala dan il-bini safa abbandunat.

Il-bini sħiħ kien fortizza kbira fejn iċ-ċittadella stess kienet il-qofol tal-post, imma minħabba d-dehra impressjonanti taċ-ċittadella, li tifforma l-ogħla punt, il-fortizza sħiħa tissejaħ iċ-'''Ċittadella ta' Bam'''.

Fis-[[26 ta' Diċembru]], [[2003]], iċ-Ċittadella kienet kważi kompletament distrutta minn [[Terremot ta' Bam tal-2003|terremot]], flimkien mal-kumplament ta' Bam u l-madwar. Ftit ġranet wara dan it-terremot, il-[[President tal-Iran|President Iranjan]] [[Mohammad Khatami]] ħabbar li ċ-Ċittadella kienet se terġa' tinbena.

== Dimensjonijiet ==

Ikbar minn [[Arg-é Rayen]], l-arja taċ-Ċittadella ta' Bam hi ta' madwar 180,000 metru kwadru, u hi mdawwra b'ħitan ġigantesk għoli bejn 6 sa 7 metri u twil 1815-il metru. Iċ-ċittadella turi wkoll tnejn mit-torrijiet li "dejjem jgħassu" li Bam hi famuża għalihom – hemm 67 torri ta' dan it-tip imxerrdin mal-belt antika ta' Bam.

== Disinn taċ-ċittadella u l-arkitettura ==

<center>{{stampa kbira|Ancient Bam, 2002.png|1000px|<center>Iċ-[[ċittadella]] ta' [[Arg-é Bam]]: L-ikbar struttura adoba fid-dinja, li tmur lura għas-sena 500 [[QK]].</center>}}</center>

Il-pjanta u l-arkitettura taċ-ċittadella huma ġenjalment studjati minn diversi punti di vista. Mill-forma preżenti taċ-ċittadella wieħed jista' jinduna li l-fassal kien ippreveda l-forma intera tal-istruttura u l-belt mill-ewwel fażijiet tal-proċess tal-ippjanar. Matul kull fażi tal-iżvilupp tal-bini, il-parti li kienet diġà mibnija kienet tirrafigura figura kompleta, u kull parti addizzjonali setgħet tiġi "minsuġa" mal-parti eżistenti mingħajr ebda differenza bejn iż-żewġ partijiet.

Iċ-ċittadella tinsab fiċ-ċentru tal-belt-fortizza, fil-punt ta' osservanza l-aktar sigur.

Fil-forma arkitettonika taċ-Ċittadella ta' Bam hemm żewġ partijet distiniti:
* Il-parti tas-sinjuri 'l ġewwa mill-ħitan, li tinkludi ċ-ċittadella, il-każermi, il-mitħna, dar b'erba' sezzjonijiet, bir tal-ilma (skavat fl-art u profond 40 metri), u stalla għal 200 żiemel.
* Il-parti tas-sudditi li hi madwar il-parti tas-sinjuri, li tikkonsisti mid-daħla prinċipali tal-belt-fortizza u l-bażar qrib l-assi prinċipali li jmorru mit-Tramuntana għan-Nofsinhar (li jgħaqqdu d-daħla prinċipali maċ-ċittadella), u madwar 400 dar flimkien mal-bini pubbliku assoċjat magħhom (bħal skola u postijiet dedikati għall-isport).

Fost id-djar, huma rikonoxxuti tliet tipi differenti:
* Djar żgħar b'żewġ jew tliet ikmamar għall-familji fqar.
* Djar ikbar bi tliet jew erbat ikmamar għall-klassi soċjali tan-nofs, bi ftit minnhom ikollhom ukoll veranda.
* L-aktar djar lussużi b'aktar kmamar orjentati f'direzzjonijiet diversi biex l-istaġuni tas-sena jitgawdew mill-aħjar, flimkien ma' bitħa kbira u stalla għall-annimali tal-viċinanza. Ftit huma d-djar ta' dan it-tip fil-fortizza.

Il-bini kollu hu magħmul minn [[briksa|briks]] tat-tafal mhux moħmi, jiġifier adobi. Iċ-Ċittadella Bam, qabel it-terremot tal-2003, kienet probabilement l-ikbar struttura adoba fid-dinja.

== Sigurtà ==

Meta l-bibien tal-belt kienu jingħalqu, l-ebda bniedem u annimal ma seta' jidħol. L-abitanti setgħu jkomplu jgħixu għal perjodu twil ta' żmien f'iżolament minħabba li kellhom aċċess għal bir, ġonna, u annimali domestiċi. Meta l-belt-fortizza kienet tiġi assedjata, l-abitanti kienu jibqgħu ġewwa l-belt waqt li s-suldati kienu jidefenduha, protetti minn ħitan u torrijiet għoljin.

== Kondizzjonament tal-arja ==

Minbarra t-torrijiet tal-għassa u l-qċaċet dekorati tal-ħitan l-għolja fuq l-orizzont tal-fortizza, it-[[torri tar-riħ|torrijiet tar-riħ]] (bil-Persjan: ''badgir بادگير'') huma wkoll aspetti notevoli. Dawn huma strutturi speċjali li joħorġu 'l barra mill-binjiet biex jilqgħu r-riħ u jiddirieġuh għall-binjiet. Xi drabi l-arja tgħaddi fuq bieqji tal-ilma fil-bini biex ikessħuh u jmur it-trab. Tipi differenti ta' torrijiet tar-riħ huma wżati għal bini differenti.

== Terremot tal-2003 ==

It-terremot tal-2003 f'Bam qered madwar 80 fil-mija taċ-Ċittadella. Bħala Wirt Storiku Dinji diversi pajjiżi qed jikkooperaw flimkien fil-bini mill-ġdid ta' din iż-żona. Il-[[Ġappun]], l-[[Italja]] u [[Franza]] huma fost il-pajjiżi li bdew jagħtu daqqa t'id mill-bidu. Il-Ġappun ta 1,300,000 [[dollaru Amerikan]] lill-Iran għall-bini mill-ġdid, u sostna dan il-proġett billi bagħat tagħmir apposta u ħoloq pjan 3D taċ-Ċittadella ta' Bam biex ikabbar l-akkuratezza tar-rinnovazzjoni. L-Italja ħarġet 300,000 dollaru Amerikan fil-proġett u bagħtet skwadra ta' esperti biex jagħmlu restawrazzjoni tat-torri prinċipali ta' Bam. Franza għenet lill-Iran billi tipprovdi l-mappa taċ-Ċittadella ta' Bam. Il-Bank Dinji ta wkoll somma kbira għal dan il-proġett.

== Ħoloq esterni ==

* [http://whc.unesco.org/en/list/1208 Bam u l-Pajsaġġ Kulturali tagħha]
* [http://www.pbase.com/roozbeh/bam_citadel Ritratti taċ-Ċittadella Bam]
* [http://www.caroun.com/Countries/Asia/Iran/Kerman/BamCitadel.html Iċ-Ċitadella Bam, provinċja ta' Kerman]

[[Kategorija:Arkitettura tal-Iran]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]]
[[Kategorija:Iran]]
[[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]]