Ara s-sors ta' Ħ'Attard

{{Infobox city|name=Ħ'Attard}}

'''Ħ'Attard''' hu raħal fiċ-ċentru ta' [[Malta]], b'popolazzjoni ta' madwar 10,000 ruħ. Flimkien ma' [[Ħal Balzan]] u [[Ħal Lija]], jifforma parti mit-"Tlett Villaġġi". Ħ'Attard sar parroċċa fl-1499 u il-patruna tiegħu hija [[Santa Marija]]. Raħal arjuż ħafna u jista' jitqies bħala sabiħ, l-aktar li llum fih inbnew bosta djar kbar u vilel ta' min jitgħaxxaq bihom. Il-postijiet ta' ċerta importanza i hemm fih huma ''il-[[Palazz ta' Sant'Anton]]'' u l-ġonna tiegħu, l-''Istadju Nazzjonali'' kif ukoll il-''Park Nazzjonali'', u l-''Villaġġ ta' l-Artiġjanat'' f' ''Ta' Qali''. Ħ'Attard huwa msemmi għall-ward u l-fjuri li jkabbar kif tixhed il-mottu tiegħu  "Floriger Rosis Halo" (Iffjurit bil-Ward Imfewwaħ).
== Zoni f'Ħ'Attard ==
*Misraħ Kola 
*Hal-Warda 
*Ta' Qali 
**Robbu Tal-Ħemsija 
**Ta' Ħemsija 
**Ta' Qali ''Crafts Village''
**Ta' Sagħat 
**Ta' Vnezja 
**Tal-Madliena 
**Tal-Madonna 
**Tal-Maltija 
*Ta' Qassati
*Il-Ħotob 
*Il-Ħofor 
*Santa Katerina 
*Ta' Fġieni 
*Ta' l-Idward 
*Ta' Srina 
*Ta' Vestru 
*Tal-Fuklar 
*Tal-Karri 
*Tal-Mirakli 
*Wied il-Ħemsija 
*Wied Inċita 
*Wied is-Sewda 

== Toroq Prinċipali f'Ħ'Attard ==
[[Stampa:Attarda.jpg|thumb|right|150px|Dar tipika ġo Ħ'Attard]]

*Triq Ħaż-[[Żebbuġ]]
*Triq il-[[Linja]] 
*Triq il-[[Mosta]] 
*Triq il-[[Pitkali]] 
*Triq il-[[Prinjola]] 
*Triq in-Nutar Zarb 
*Triq iz-Zaghfran 
*Triq l-I[[mdina]] 
*Triq [[Sant' Antnin]] 
*Triq [[Santa Katarina]]
*Triq [[Victor Vassallo]]
*Vjal De Paule

<span id="coordinates" class="plainlinksneverexpand">
Koordinati: {{coord|35|53|34|N|14|26|18|E|type:city}}
</span>

== Innu ta' Ħ'Attard ==
[https://web.archive.org/web/20110714164833/http://attardvillage.netfirms.com/attard_anthem.mid Isma l'innu]
{|

|''Ġonna li jfewħu biż-żahar tal-larin,

''djar fl-isqaqien dellija,

''ġawhra ta' tempju, dehra ta' ġmiel,

''il-kenn ta' Omm għal dawk li bkew.

''Dak li writna tul is-snin

''ngħaddu 'l ta' warajna,

''xhieda ħajja tal-ġrajjiet

''li taw l-ogħla ġieh lil Artna.

''Bnadar iperpru ma' l-arbli għoljin,

''twieqi għad-dawl miftuħa,

''qniepen ferrieħa, kant taż-żerniq,

''u l-ħolm sabiħ taż-żmien li ġej.

''Dak li writna ...

== Popolazzjoni ==
Meta Ħ'Attard infired minn [[Birkirkara]] fl-[[1575]] u sar parroċċa għalih bi knisja indipendenti, kellu miegħu żewġt irħula l-oħra, ''Ħal Bordi'' li kellu 18-il dar u 92 ruħ u ''Ħal Mann'' li kellu bejn wieħed u ieħor l-istess għadd ta' djar u 66 ruħ.

Iżda dawn iż-żewġt irħula ta' Ħal Mann u Ħal Bordi ma damux ma ngħaqdu ma' Ħal [[Lija]] u hekk Ħ'Attard reġa' sab ruħu waħdu flimkien mar-raħal ċkejken u ħelu ta' ''Ħal Warda''. Fl-[[1646]] Ħ'Attard kien ilaħħaq mal-200 dar. Ftit żmien wara, jiġifieri fl-[[1655]] insibu li kien fih 260 dar u 1,240 ruħ. Fl-[[1667]] kellu 1,210 abitant u 257 dar. Iżda hawn qisu l-poplu naqas minħabba xi raġuni, għaliex fl-[[1760]] il-popolazzjoni naqset għal 870 ruħ. Fl-[[1829]] kellu 967 ruħ u 191 dar. Fl-[[1865]] kienfih 1,239 ruħ. Fis-sena [[1890]] kien iġib 1,610 abitant u 240 dar.
*[[1851]]- 998 ruħ
*[[1901]]- 1,837 ruħ
*[[1911]]- 2,052 ruħ
*[[1921]]- 2,058 ruħ

Fl-[[1971]], il-popolazzjoni laħqet l-għadd ġmielu ta' 1,470. Fl-antik bosta nies kienu jfittxuh fis-[[sajf]] biex iqattgħu fih il-btajjel tagħhom fil-vilel għonja u djar sbieħ, iżda llum għażluh sabiex ikun ir-residenza permanenti tagħhom.

== Etimoloġija ==
Ħ'Attard huwa l-uniku raħal f'Malta li ismu jingħad li hu ġej minn isem jew kunjom xi ħadd li forsi seta' kien l-ewwel wieħed li għammar fih jew inkella li kellu xi ħaġa partikolari u baqa' msemmi għaliha.

Biex Ħ'Attard iġib dan l-isem kien xi ħadd li bdihulu bħalma laqam jibda fuq bniedem. Hawn min jgħid illi Ħ'Attard forsi seta' nħoloq minn tempju ta' ''Astart'' li kellu l-ħila kien f'dawk l-inħawi. Minn Astart jieħdok għal Attar u mbagħad Attar(d). L-[[arkeoloġi]] ma jistgħux jiżguraw li f'dawk l-inħawi ma kienx hemm tempju. Illum kull fejn tħares ma tarax għajr bini tela' taqra ta' sikwit li xi ħaddiema waqt li kienu qed iħaffru għas-sisien jew jgħaddu xi kanen, sabu xi oqbra jew fdalijiet f'imkejjen li ħadd ma kien jistenniehom.

== Santa Marija Knisja Parrokkjali ==
[[Stampa:Parish Church of Saint Mary.jpg|thumb|right|200px| Il-Knisja Parrokkjali ta' Ħ'Attard]]

Il-Knisja Parrokkjali ta' Ħ'Attard kienet minn żmien bikri mgħaqqda mal-Matriċi ta' [[Birkirkara]]. Fil-bidu din il-knisja kienet immexxija minn għaqda ta' nies sekulari, maħtura mill-Isqof Domenico Cubelles li dan kien ħalla lil din l-għaqda li mhux talli fil-festi jiċċelebraw il-quddies hawn; iżda wkoll li jidfnu l-mejtin fiha, u din ġiet ikkonfermata bil-Bolla Appostolika tal-[[15 t'Ottubru]], fl-[[1551]].

In-nies ta' Ħ'Attard għalhekk talbu lill-Mons. Pietru Dusina sabiex il-knisja ewlenija tagħhom tiġi maħtura parroċċa minħabba li għal Birkirkara kien hemm bogħod kważi żewġ milli. L-imsemmi Viżitatur Appostoliku fis-[[26 ta' Marzu]],[[1575]] fired il-knisja ta' Ħ'Attard mill-matriċi tagħha u għamilha parroċċa għaliha u magħha daħħal iż-żewġt irħula ta' madwarha, Ħal Bordi u Ħal Mann. Il-knisja li hemm illum ġiet mibnija fl-[[1613]], u kienet opra tal-kappillan Dun Stiefnu Buttiġieġ. Il-perit kien [[Tumas Dingli]] (1591-1666) mil-istess raħal. Il-kampnar ġie miżjud fl-[[1718]]. Is-sagristija li qiegħda fil-lemin int u dieħel ġiet mibnija fl-[[1740]], l-oħra ttellgħet fl-[[1856]]. Il-kappillan ta' Ħ'Attard huwa Fr. Noel Vassallo..

== Palazz ta' Sant'Anton ==
:''Artiklu prinċipali: [[Palazz ta' Sant'Anton]]''

[[Stampa:Malta 2001 035.jpg|thumb|left|200px|Il-funtana fiċ-ċentru tal-ġonna ta' Sant'Anton]]
Dan il-palazz majestuż, illum għall-abitazzjoni tal-Presidenti ta' [[Malta]], ġie mibni madwar l-1620 mill-Gran Mastru [[Antoine de Paule]] li kien joqgħod fih qabel ma ġie maħtur [[Gran Mastru]]. Għalkemm l-istoriċi ilkoll jaqblu li dan il-palazz inbena qabel ma '''de Paule''' tela' Gran Mastru, Castagna jgħid li l-palazz sar madwar l-1625, jiġifieri sentejn wara t-tlugħ tiegħu fil-[[Maġistratura]] Calleja jgħid li nbena fl-1635. Fil-bidu tiegħu dan il-palazz kien iżgħar milli hu llum għaliex il-Gran Mastru de Paule meta sar sultan, kabbru. Dan ifisser li hemm kellu villa jew dar biss, li meta laħaq fil-Maġistratura ta' pranzu fih li kienu mistednin 600 ruħ.

== Monumenti ==
=== Il-Monument tal-Papa Ġwanni Pawlu II ===
Sabiex jiġu mfakkra ż-żewġ iljieli li l-Papa [[Ġwanni Pawlu II]] għadda ġo dar f'Ħ'Attard, ir-residenti ta' dan il-lokal waqqfu monument f'ġieħu, li jinsab sewwasew biswit l-Isptar ta' Santa Katerina. Matul il-viżta tiegħu, il-Papa raqad fin-'''Nunżjatura Appostolika''' ġo Ħ'Attard. 

Il-kitba tgħid hekk:  [[Stampa:Cquote1.svg]] ''Biex infakkru li l-Papa Ġwanni Pawlu II qagħad fostna 25-27-v-1990'' [[Stampa:Cquote2.svg]]

Il-monument, xogħol l-iskrultur [[Joseph Casha]], huwa fl-[[aluminju]] u [[azzar]] miksi bil-[[konkrit]]. Kixfu n-Nunzju Appostoliku, l-[[Arċisqof Pier Luigi Celata]] fl-[[1 ta' Ġunju]], [[1991]], fil-preżenza tal-kappillan ta' Ħ'Attard, Dun Anton Portelli, u bosta personalitajiet oħra. Għal din l-okkażjoni tkellmu wkoll is-[[Sur Joseph Sciberras]] u l-Professur [[Oliver Friġġieri]].‎

== Il-Ferrovija ==
[[Stampa:Ferrovijaattard1.JPG|thumb|right|200px| Il-pont tal-ferrovija f'Ħ'Attard.  Illum għad baqa' fdalijiet.]]

'''Storja tal-ferrovija'''

Il-ferrovija, li twieldet fl-[[1883]], bdiet tisfolla l-Belt min-nies fuq xulxin li kienu jgħixu fiha, b’mod speċjali fil-Mandraġġ, fil-ħafna kerrejiet u fl-Arċipierku. In-nies qabdu t-triq tal-[[Ħamrun]], ta’ [[Birkirkara]], ta’ Ħ’Attard u tar-[[Rabat]], li bdew jikbru   minn sena għall-oħra. Il-Ħamrun, li sa l-[[1850]] kellu biss mat-30 dar, f’ħamsin sena kellu popolazzjoni ta’ fuq 10,000 ruħ. Il-ferrovija bdiet tieħu post l-omnibusijiet biż-żwiemel u post il-karrozzini. Il-laneċ, iż-żewġ kumpaniji tal-laneċ, bil-bandiera ħamra u bil-bandiera blu, bejn il-Belt u Tas-[[Sliema]], ħadu ħafna mix-xogħol tad-dgħajjes u kabbru Tas-Sliema. Il-ferrovija, li kellha tinfirex lejn l-[[Imsida]] u lejn Tas-[[Sliema]], qatgħet qalbha u l-proġett li tgħaddi   minn    taħt l-art bejn [[Putirjal]] u l-pjazza spiċċa wkoll fix-xejn.

'''Il-ferrovija f'Ħ'Attard'''
[[Stampa:StazzjonĦAttard.jpg|thumb|left|200px| L-istazzjon ta' Ħ'Attard.]]

Il-ferrovija kienet tgħaddi mit-toroq ta' Ħ'Attard. Meta titlaq l-istazzjon ta' [[Birkirkara]], u taqbad triqtha `l fuq mil-lok illum magħruf bħala "il-Linja", naturalment b'riferenza għal-linji tal-ħadid, il-ferrovija kienet timmira lejn l-istazzjon l-ieħor li kien hemm f'Ħ'Attard, biex imbagħad tiġbed lejn is-Salvatur fi triqtha, u din tkun l-itwal triq li huwa l-istazzjon tar-Rabat. Illum dan l-istazzjon ta' Ħ'Attard m'għadux jeżisti aktar għaliex fil-proġett ta' dan ir-raħal, dan l-istazzjon ġie mwaqqa' u llum minfloku hemm ġnien,pjazza u ftit bankijiet. Għalhekk dan huwa l-uniku stazzjon li waqa' mill-ħames stazzjonijiet li hemm. Iżda il-ġnien jagħti lemħa tajjeb li xi darba kienet tgħaddi ferrovija, wieħed jista jsib il-kamra fejn in-nies kienu jistennew, illum saret kamra privata. Wħud mis-siġar għadhom hemm u il-parti ta' fejn kienet tgħaddi il-ferrovija saret illum biċċa mogħdija għat-tfal.

== l-iSkola Primarja ==
Sa l-[[1940]] Ħ'Attard, bħaż-żewġt irħula ta' [[Ħal Lija]] u [[Ħal Balzan]], kien juża l-iskola ta' [[Ħal Lija]]. Iżda malli faqqgħet il-gwerra u bdew l-attaki mill-ajru, ma kinitx ħaġa faċli, anzi kien ta' tiġrib għat-tfal ta' Ħ'Attard li joqgħodu jitilgħu u jinżlu erba' darbiet kuljum, iqiegħdu rwieħhom għal kull tiġrib sakemm jaslu minn Ħal Lija u lura. Fl-[[1958]] il-[[Gvern]] ta' dak iż-żmien ħejja pjanta għal skola primarja fejn hemm id-disinn tas-Sur Ġużeppi A.Tonna. Din kellha tinbena fi Triq il-Mosta int u dieħel lejn l-isptar ta' [[Santa Katerina ta' Sjena]]. L-iskola ma bdietx tinbena qabel l-[[1959]] u tlestiet fl-[[1962]]. Illum l-iskola jisimha Skola Primarja [[Tumas Dingli]] taħt l-isem ta' wieħed mil-iktar skulturi li għamel isem kbir għalih u għal pajjiżu.

== L-Isptar tad-Dumnikani ==
L-Isptar ta' [[Santa Katerina ta' Sjena]] qiegħed fi Triq il-Mosta u hu magħruf l-aktar bħala l-isptar tas-Sorijiet Dumikani. Huwa ġie mqiegħed taħt il-patroċinju ta' din il-qaddisa li hija l-omm u l-mudella ta' dawn is-sorijiet. Ftit snin wara li l-Għaqda ta' Santa Katerina ġiet imwaqqfa fl-[[1916]], is-Sorijiet Dumnikani waqqfu kunvent f'Lija bi klinika miegħu. Kienet hekk bir-reqqa l-kura li ġiet mogħdija lill-morda mis-sorijiet illi t-talbiet min-nies biex jidħlu hemm u l-professuri biex jaqdu f'din il-klinika, li nħasset il-ħtieġa li jibnu sptar ikbar u modern. Illum saret dar għall-anzjani.

== L-Isptar Monte Karmeli ==
Bl-ordinanza ta' l-[[24 ta' Settembru]] [[1852]], il-kunsill talab li jintressqu pjanti għall-bini ta' sptar tal-mard tal-moħħ u li kellu jinbena fi ''Fleur-de-Lys''. Fost il-pjanti, li l-arkitett tal-pjanta għażel u li matul is-sena 1852 kienu ppreżentati minn diversi arkitetti intgħażlet mill-[[Gvernatur Reid]] dik ta' l- [[Sqallija|Isqalli]] Gaetano Francesco Cianciolo, [[emigrant]] f' [[Malta]] u kien joqgħod f'[[Birkirkara]]. Beda jinbena fl-[[1853]] f' Wied Inċita u mhux fejn kien maħsub qabel, jiġifieri fi ''Fluer-de-Lys''.

== Feniċi f'Ħ'Attard ==
Fil-[[21 ta' Settembru]], [[1946]], filwaqt li kien għaddej it-tħaffir tal-gandoti fil-blat għat-tqegħid tal-katusi f'Misraħ Palma ġo Ħ'Attard, grupp ta' ħaddiema, daħlu aċċidentalment ġo midfna ta' qabar imħaffra fil-blat.

Id-daħla għall-qabar kienet minn spiera ta' ħames piedi fonda, erba' piedi twila u tliet piedi wiesgħa. Id-dħul għall-midfna kien minn fetħa rettangulari, żewġ piedi u seba' pulzieri għolja

== Ħoloq esterni ==
* [https://web.archive.org/web/20100301221810/http://www.attard.gov.mt/ Kunsill Lokali Attard]
* [http://www.centralfmradio.com/ 93.3 Central FM]
* [https://web.archive.org/web/20080307175914/http://www.maltachurch.org.mt/Parish/Attard.htm Informazjoni fuq il-Parroċċa]
* [http://www.maplandia.com/malta/attard/ Mappa]
* [http://www.attardparish.org/ Parroċċa Ħ'Attard]


{{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}}

[[Kategorija:Bliet ta' Malta]]
[[Kategorija:Ħ'Attard| ]]
|}