Umm Al-Jimāl
Umm el-Jimal (bl-Għarbi: ام الجمال, li litteralment tfisser "Omm l-Iġmla"), spellut ukoll bħala Umm ej Jemāl, Umm al-Jimal jew Umm idj-Djimal, huwa villaġġ fit-Tramuntana tal-Ġordan bejn wieħed u ieħor 17-il kilometru fil-Lvant ta' Mafraq. Huwa notevoli primarjament għall-fdalijiet sostanzjali ta' raħal Biżantin u Iżlamiku bikri li huma viżibbli fuq l-art, kif ukoll għal villaġġ Ruman iktar antik (magħruf lokalment bħala al-Herri) li jinsab fil-Lbiċ tal-fdalijiet Biżantini.
Ħarsa ġenerali
[immodifika | immodifika s-sors]Umm el-Jimal huwa villaġġ kbir li jinsab fit-Tramuntana tal-Ġordan, inqas minn 10 kilometri (6.2 mili) mill-fruntiera mas-Sirja. Jinsab f'Hauran, ir-reġjun tad-deżert tat-Tramuntana tal-pajjiż. Minkejja l-aridità, Umm el-Jimal xorta waħda huwa adattat għall-biedja, u l-għajxien u l-ekonomija tiegħu huma bbażati l-iktar fuq l-għajxien agrikolu u tar-ragħa. Il-fdalijiet tal-villaġġ tal-qedem jinsabu f'nofs iż-żona moderna ta' Umm el-Jimal. Il-fdalijiet imorru lura għal żmien in-Nabatej sal-perjodu tal-Abbasidi. It-terremot tal-ħabta tas-749 W.K. ikkawża ħsarat estensivi, iżda l-komunità baqgħet teżisti sew sal-perjodu tal-Abbasidi. Fil-bidu tas-seklu 20, l-inħawi ġew popolati mill-ġdid mit-tribù Druze u mbagħad mit-tribù Msa'eid tal-Bedwini.
Il-villaġġ ta' Umm el-Jimal oriġina fis-seklu 1 W.K. bħala subborg rurali tal-belt kapitali tal-qedem tan-Nabatej, Bostra. Għadd ta' inċiżjonijiet Griegi u Nabatej li nstabu fis-sit jindikaw li l-villaġġ imur lura għal dak iż-żmien. Matul is-seklu 1, huwa stmat li l-popolazzjoni tas-sit kienet ta' madwar 2,000–3,000 ruħ. Mal-istabbiliment tal-Provinċja tal-Arabja fil-106, ir-Rumani ħadu l-kontroll tal-villaġġ meta l-Imperatur Trajanu inkorpora l-artijiet tal-madwar fl-imperu tiegħu. Fil-villaġġ, ir-Rumani bnew għadd ta' binjiet, fosthom il-Praetorium u l-ġibjun kbir qrib il-castellum. Wara r-ribelljoni tar-Reġina Żenobja fil-275, fost il-kontromiżuri Rumani kien hemm il-kostruzzjoni ta' forti (castellum Tetrarkiku) li kien jospita gwarniġjon militari. Malli l-influwenza Rumana fl-inħawi bdiet tbatti ftit ftit, is-sit reġa' sar villaġġ rurali. Matul is-sekli 5 u 6, Umm el-Jimal stagħna bħala raħal agrikolu u kummerċjali u l-popolazzjoni tiegħu żdiedet għal madwar 4,000–6,000 ruħ. Madankollu, wara l-konkwisti Musulmani tas-seklu 7, il-popolazzjoni tal-villaġġ naqset minkejja li baqgħu jsiru proġetti ta' kostruzzjoni u rinnovazzjonijiet. Għall-ħabta tas-749, terremot qered il-biċċa l-kbira tal-inħawi u Umm el-Jimal ġie abbandunat bħal irħula u villaġġi oħra. Il-villaġġ baqa' diżabitat għal kważi 1,100 sena sal-iżvilupp tal-komunità moderna fis-seklu 20.
Ma tantx nafu wisq dwar iż-żminijiet preistoriċi ta' Umm el-Jimal, apparti l-ftit fdalijiet sparpaljati ta' qishom insedjamenti ta' tribujiet ta' kaċċaturi-ġemmiegħa nomadiċi. F'uħud minn dawn il-postijiet instabu xi oġġetti tal-ġebel u xi għodod preistoriċi. Fil-widien fil-qrib instabu wkoll il-fdalijiet ta' tajriet u ta' nases ta' annimali kbar. In-nies preistoriċi x'aktarx li kienu jużaw dawn in-nases biex jaqbdu gruppi kbar ta' annimali f'daqqa.
Nabatej
[immodifika | immodifika s-sors]Il-popli Napatej kienu l-ewwel li bnew insedjamenti permanenti fl-inħawi fis-seklu 1 W.K. L-insedjament kien prinċipalment komunità tal-biedja u postazzjoni kummerċjali dipendenti fuq Bostra, il-belt kapitali fil-qrib tan-Nabatej. Għalkemm l-unika evidenza ta' dan il-villaġġ huma xi frammenti biss, hemm bosta inċiżjonijiet Nabatej minn dan il-perjodu, l-iktar fuq ġebliet użati bħala lapidi tal-oqbra. Mill-inqas żewġ irġiel imsemmijin fuq dawn il-lapidi kienu membri tal-Kunsill tal-Belt ta' Bostra.[1]
Żmien ir-Rumani Bikri
[immodifika | immodifika s-sors]
Filwaqt li r-Rumani komplew il-konkwista tagħhom tal-inħawi tal-madwar, ir-re tan-Nabatej ħass li l-waqgħa tal-istat tiegħu kienet xi ħaġa inevitabbli, għaldaqstant ċeda r-renju tiegħu lill-imperatur Ruman Trajanu fil-106 W.K. Ir-Rumani sejħu t-territorju l-ġdid li akkwistaw bħala l-Provinċja tal-Arabja u minnufih stabbilew gvernijiet lokali. Il-Praetorium, imsejjaħ hekk minn H. C. Butler fl-1905, jaf inbena għal dan l-iskop fis-seklu 3 W.K.
Żmien ir-Rumani Aħħari
[immodifika | immodifika s-sors]
Kollox inbidel wara r-ribelljoni mmexxija mir-Reġina Żenobja ta' Palmyra fis-275. In-nies lokali ma tħallewx jiggvernaw lilhom infushom iktar, iżda kellhom jiġu sottomessi għat-tmexxija barranija iebsa. Minħabba l-pożizzjoni tal-villaġġ fit-tarf tal-imperu, Umm el-Jimal sar postazzjoni militari periferika b'gwarniġjon u b'forti Tetrarkiku ġdid. Malli l-poter imperjali Ruman beda jbatti, dan il-castellum bikri tilef il-funzjoni militari li kellu, u gradwalment Umm el-Jimal ittrasforma minn postazzjoni militari għal raħal ċivili. Paradossalment, mill-puntdivista tar-residenti Għarab lokali ta' Hauran, din il-bidla setgħet titqies bħala liberazzjoni iktar milli deklin.
Biżantini
[immodifika | immodifika s-sors]L-amministraturi provinċjali Rumani ġew sostitwiti minn mexxejja Biżantini fis-seklu 5. Wieħed mill-mexxejja, Dux Pelagius, bena kwartieri militari iżgħar. Dawn il-kwartieri kienu l-castellum ta' wara, li issa huwa magħruf bħala l-Barrakki. Gradwalment, il-popolazzjoni lokali kkonvertiet għall-Kristjaneżmu, u r-raħal reġa' feġġ bħala komunità agrikola u kummerċjali għanja. Il-150 dar li għadhom jeżistu sal-lum inbnew f'dan il-perjodu, għall-ħabta tas-sekli 5 u 6. Fis-seklu 6 kien hemm splużjoni ta' knejjes li nbnew, u li llum il-ġurnata għad hemm 15 minnhom. Il-popolazzjoni baqgħet tikber, u huwa stmat li laħqet 6,000 abitant. Madankollu, fis-seklu 7, il-poter tar-reġjun ġie ċedut lill-Imperu Iżlamiku tal-Umajjad.
Umajjad
[immodifika | immodifika s-sors]L-era Iżlamika f'Umm el-Jimal bdiet fis-640 meta l-Kaliffi Rashidun ħadu l-kontroll tal-inħawi. Sar ħafna mmudellar mill-ġdid fis-sit sabiex il-binjiet jiġu kkonvertit skont il-ħtiġijiet tagħhom. Il-Praetorium u d-Dar Nru XVIII huma eżempji ta' binjiet li ġew ikkonvertiti f'postijiet residenzjali, filwaqt li d-Dar Nru 53 x'aktarx li ġiet ikkonvertita f'moskea. Minkejja dan kollu, il-popolazzjoni ċkienet u s-sit bil-mod il-mod ġie abbandunat, anke minħabba terremot għall-ħabta tas-749 li qered bosta binjiet u heżżeż il-pedamenti ta' ħafna mill-arkitettura tas-sit. Is-sit ġie abbandunat għalkollox taħt il-Kaliffi Abbasidi fis-seklu 9.
Rewwixta tal-Għarab
[immodifika | immodifika s-sors]T. E. Lawrence kiteb dwar "il-fdalijiet ta' Um el Jemal", "Donnu kien hemm evidenza ta' libertà tal-ħsieb f'dawn il-bliet Rumani tal-fruntiera bħal Um el Jemal, Um el Surab, Umtaiye. Binjiet inkongruwi simili, f'dak li fl-imgħoddi u issa kien deżert tat-taqbid, ħarġu fid-dieher l-insensittività tal-bennejja tagħhom; kważi turija vulgari tad-dritt tal-bniedem (tar-Rumani) li jgħix li baqa' l-istess fit-territorju kollu tiegħu".[2][3]
Nabatej
[immodifika | immodifika s-sors]Hemm għadd ta' artali ddedikati lill-allat tan-Nabatej li jinsab fis-sit ta' Petra, fosthom Dushara Aarra. Dushara, divinità f'Petra, hija kkollegata ma' Aarra, l-alla patrun ta' Bostra, li sar divinità reġjonali unika. Kemm il-verżjoni tan-Nabatej kif ukoll dik Griega ta' isem l-alla ġew inċiżi fis-sezzjoni tan-nofs ta' artal li jinsab fin-naħa tal-Punent tal-fdalijiet. Alla ieħor preżenti fis-sit huwa Żews Epikoos, taħlita ta' Żews u d-divinità lokali Epikoos. F'dan il-każ instab artal f'bitħa jew spazju fil-beraħ, rappreżentattiv ta' alla reġjonali. L-artal li nstab f'Umm el-Jimal jissuġġerixxi d-devozzjoni personali minn xi resident lokali lejn din id-divinità. It-tielet divinità li nstabet f'Umm el-Jimal hija Solmos, magħruf hemmhekk biss u jaf kien divinità lokali wkoll, forsi meqjum biss min-nies ta' Umm el-Jimal u l-inħawi tal-madwar. Ismu jidher darba biss, f'inċiżjoni fuq artal fil-fdalijiet prinċipali ta' Umm el-Jimal. Peress li din hija l-unika evidenza magħrufa tal-qima ta' Solmos, huwa raġonevoli li wieħed isostni li l-fidili tiegħu kienu relattivament ftit u lokalizzati. Instabet evidenza ta' lapidi ta' oqbra u artali żgħar sparpaljati mas-sit kollu, u dawn jissuġġerixxu l-qima ta' divinitajiet oħra, forsi allat personali jew tal-familja li ma kinux jiġu meqjuma fil-komunità.[4]
Paganiżmu ta' Żmien ir-Rumani Bikri
[immodifika | immodifika s-sors]Minħabba n-natura tolleranti tal-okkupazzjoni bikrija tar-Rumani, ma tantx ġie kkontestat xejn matul dan il-perjodu. In-nies tar-reġjun setgħu jkomplu bil-prattiki reliġjużi tagħhom li kellhom minn qabel l-okkupazzjoni Rumana. Għalhekk, x'aktarx li bosta mill-allat reġjonali bħal Żews Epikoos u Solmos baqgħu jiġu meqjuma bħala divinitajiet lokali.
Żmien ir-Rumani Aħħari
[immodifika | immodifika s-sors]Wara r-ribelljoni ta' Palmyra, il-biċċa l-kbira tal-prattiki reliġjużi reġjonali waqfu għalkollox. Dan minħabba r-restrizzjonijiet ibsin li ġew implimentati mill-gvern Ruman biex jiġi żgurat li n-nies ma jerġgħux jirvellaw. Madankollu, hemm evidenza li santwarju Ruman żgħir li baqa' jeżisti fid-Dar Nru 49 jaf baqa' jintuża mill-gwarniġjon li kien stazzjonat fil-castellum Tetrarkiku.
Kristjaneżmu/Biżanzju
[immodifika | immodifika s-sors]
L-Imperu Biżantin huwa rappreżentattiv tal-Kristjanizzazzjoni tal-Imperu Ruman minn Kostantinu fil-bidu tas-seklu 4 W.K. Il-bidla fl-affiljazzjoni reliġjuża influwenzat saħansitra l-iktar partijiet imbiegħda tal-imperu, u b'hekk hija evidenti anke f'Umm el-Jimal. Hemm simboli Kristjani madwar is-sit kollu mnaqqxin fil-ġebel u fl-influwenzi arkitettoniċi. Il-bidla reliġjuża fir-relazzjonijiet bejn il-kleru u l-lajċi hija rrappreżentata biż-żieda ta' ħajt diviżorju mal-artal fuq in-naħa ta' quddiem tal-knejjes u n-narthexes tad-daħliet tagħhom. Apparti l-influwenza tal-Kristjaneżmu permezz tal-kostruzzjoni ta' diversi knejjes fis-sit, xi kumplessi jaf kellhom użu monastiku. Il-castellum ta' wara (Barrakki) ġie kkonverti f'monasteru biż-żieda ta' kappella mal-binja prinċipali. It-torrijiet, li ġew miżjuda wkoll, għandhom inċiżjonijiet tal-ismijiet tal-erba' arkanġli u inċiżjonijiet Kristjani oħra. L-inċiżjonijiet jagħtu l-impressjoni li dawn ir-residenti ta' suċċess kienu jiddependu iktar direttament fuq Alla għall-protezzjoni, li kienu jħossuhom qribu, iktar milli fuq xi imperatur, li kienu jħossuh imbiegħed.
Iżlam
[immodifika | immodifika s-sors]Umm el-Jimal fi żmien l-Umajjad milli jidher kien parzjalment Kristjan u parzjalment Musulman, b'żewġ gruppi reliġjużi jeżistu flimkien taħt il-politiki tad-Dhimma. L-istudjużi ma jaqblux dwar l-idea li wħud mill-knejjes f'Umm el-Jimal ġew ikkonvertit f'moskej. F'dawn l-eks knejjes, l-apsida ġiet imblukkata u l-enfasi tal-ispazju tal-istruttura nxteħtet lejn in-Nofsinhar, lejn il-Mekka. Lil hinn minn jekk dan huwiex minnu jew le, huwa xorta waħda evidenti li żewġt idjar ġew ikkonvertiti f'moskej bi pjanti tipiċi tal-Umajjad u torri żgħir fuq barra lejn il-faċċata tal-Punent, xi ħaġa li tindika l-preżenza ta' minaret. Il-komunità moderna hija inġenerali Musulmana u issa tinqeda b'diversi moskej ġodda li nbnew lil hinn mill-fdalijiet antiki.
Pożizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Il-villaġġ ta' Umm el-Jimal jinsab fir-reġjun semiaridu tal-Ġordan magħruf bħala n-Nofsinhar ta' Hauran, fit-tarf tal-Punent tar-reġjun deżert ta' Badiya. Iż-żona tikkonsisti primarjament minn bażalt igneu, li kien jintuża bħala l-materjal primarju għall-bini. Il-bażalt kien jintuża wkoll għall-iżolament naturali tant importanti fl-inħawi. Fix-xhur kesħin tax-xitwa, il-blokok tal-bażalt kienu jżommu s-sħana mix-xemx u mbagħad is-sħana kienet tingħadda madwar l-istruttura kollha, u b'hekk kienu jagħmluha ta' sors naturali tat-tisħin. Fix-xhur sħan tas-sajf, il-blokok tal-bażalt kienu jservu ta' unità tat-tkessiħ peress li n-natura densa tal-blokok kienet iżżomm l-arja kiesħa fi ħdan l-istruttura, minkejja l-fatt li t-temperatura kienet taqbeż il-100 °F. Minħabba n-natura vulkanika tal-ħamrija, din iż-żona hija waħda mill-iktar postijiet għammiela fil-Ġordan u fis-Sirja.
Demografija
[immodifika | immodifika s-sors]Il-popolazzjoni stmata matul il-perjodu tan-Nabatej mhix magħrufa, minħabba li l-evidenza ta' komunità residenzjali nqerdet mill-fażijiet suċċessivi ta' kostruzzjoni. Madankollu, minħabba li l-villaġġ x'aktarx li kien postazzjoni kummerċjali ewlenija tul l-istess rotta bħal Bostra, il-popolazzjoni jaf kienet tlaħħaq diversi eluf. Bosta lapidi ta' oqbra Nabatej u Griegi jixhdu l-preżenza tagħhom. Abbażi tal-għadd ta' strutturi, l-ikbar popolazzjoni x'aktarx li ntlaħqet fis-seklu 6 b'madwar 3,000–7,000 ruħ. Fil-perjodu tal-Biżantini u tal-Umajjad, id-djar kienu okkupati kemm min-nies kif ukoll mill-annimali tar-ragħa. Fil-perjodu tal-Umajjad, għadd iżgħar ta' nies kienu jgħixu f'Umm el-Jimal. Filwaqt li xi binjiet ma kinux okkupati, xorta waħda l-villaġġ kien post għani u nbnew xi djar ġodda bi stalel karatteristiċi tal-Umajjad. Sad-900, il-villaġġ ġie abbandunat. Mhux magħruf għaliex, iżda x'aktarx minħabba l-istess raġunijiet li wasslu għat-tnaqqis fil-popolazzjoni ġenerali tar-reġjun tal-madwar u tas-Sirja; jiġifieri l-pesta, in-nixfa, it-terremoti, eċċ. Apparti dawn in-numri bażiċi, il-firxa ġenerali ta' unitajiet domestiċi foqra għal għonja fil-biċċa l-kbira mhix magħrufa għall-maġġoranza tal-eri differenti ta' okkupazzjoni. Il-pożizzjoni tas-sit tissuġġerixxi li kienet pjuttost żgħira, iżda l-għadd ta' binjiet u knejjes jissuġġerixxi mod ieħor.[5]
Umm el-Jimal ġie skopert mill-ġdid fis-seklu 19, matul żmien ta' interess tal-Punent fl-antikitajiet. L-ewwel stħarriġ sistematiku tlesta mill-Ispedizzjoni tal-Università ta' Princeton lejn in-Nofsinhar tas-Sirja fl-1905 u fl-1909. L-ewwel żjara rreġistrata lejn is-sit saret minn William John Bankes (1786–1855) fl-1818 li ħejja deskrizzjoni fil-qosor ta' Umm el-Jimal. Bejn l-1818 u l-1905, bosta persuni mill-Punent żaru s-sit u fasslu xi dokumentazzjonijiet żgħar iżda kollha kienu qosra u mhux konklużivi. Howard Crosby Butler mexxa l-ispedizzjoni tal-Università ta' Princeton u d-dokumenti tiegħu (PES II: 151) fihom rendikont eżawrjenti ta' dawk li żaru Umm el-Jimal bejn l-1818 u l-1905. Butler baqa' fis-sit għal ġimagħtejn biex jimmappja s-sit u jpinġi dijagrammi ta' diversi binjiet. Ix-xogħol ta' Butler kien siewi ħafna biex jiggwida lil oħrajn lejn is-sit u biex iqanqal iktar interess fl-istudju tas-sit. L-istħarriġ tiegħu tal-1905 witta t-triq għax-xogħol fil-post li għadu qed isir sal-lum.
G. Corbett żar Umm el-Jimal fl-1956 biex jistudja l-Knisja ta' Julianos u l-biċċa l-kbira tal-ħidma tiegħu kkoreġiet l-iżbalji li kien għamel Butler. Corbett irfina wkoll il-ħsieb modern dwar Umm el-Jimal billi wera li bosta mill-binjiet tal-villaġġ kienu nbnew bl-użu mill-ġdid tal-materjal minn binjiet preċedenti. Fl-1972 inbeda xogħol komprensiv f'Umm el-Jimal minn Bert de Vries tal-Kulleġġ ta' Calvin. Il-villaġġ tal-qedem ġie mmappjat iktar u twettaq xogħol dettaljat li rfina t-teoriji dwar in-natura u l-istorja tal-villaġġ. Ix-xogħol kien jinkludi prattiki ta' konservazzjoni. Fl-1977, il-ħitan tal-Barrakki ġew imsaħħa bis-siment biex jiġi evitat li jkomplu jċedu iktar. Iż-żona tad-daħla tad-Dar Nru XVIII ġiet imsaħħa wkoll fl-1983 b'siment modern. L-iskavi saru matul ix-xogħol fil-post li twettaq bejn l-1972 u l-1998, għalkemm in-natura tal-iskavi kien għal stħarriġ u għar-riċerka u mhux biex jiġu żvelati l-fdalijiet mirdumin. Mill-1998 ix-xogħol ġie ċċentrat fuq il-preżentazzjoni u d-dokumentazzjoni viżiva tas-sit. Mill-2009 saru sforzi li għadhom għaddejjin biex is-sit ikun iktar preżentabbli għall-pubbliku.[6] Komponent sinifikanti ta' dan l-isforz huwa l-iżvilupp ta' mużew virtwali bi żjarat tas-sit, kompilazzjoni tar-riċerka u tal-pubblikazzjonijiet, u preżentazzjoni tal-wirt tal-komunità moderna u r-relazzjoni tagħha mal-antikitajiet.[7]
Fl-2014 saret ħsara estensiva lis-sit minn ħallelin tal-oqbra. Abbażi ta' xnigħat dwar xi deheb, ħallelin mhux magħrufa qerdu bosta oqbra. Intqal li "l-ħallelin ma kinux qed ifittxu biss għad-deheb, iżda anke għal bċejjeċ taċ-ċeramika, oġġetti tal-ħġieġ, lampi, oġġetti tal-ġebel u biċċiet tal-ġojjellerija, li kollha malajr sabu ruħhom fil-kummerċ globali tal-antikitajiet".[8]
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Umm Al-Jimāl tressaq bħala sit indikattiv fl-2022[9] u ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO f'Lulju 2024, matul is-46 sessjoni tal-Kumitat tal-Wirt Dinji li saret fl-Indja.[10][11]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[10]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Bert de Vries et al, Umm el-Jimal: A Nabataean, Roman, Byzantine and Early Islamic Town in Northern Jordan, Vol. I, Supplement, Journal of Roman Archaeology, 1998.
- ^ Lawrence, T. E. (1935). Seven Pillars of Wisdom. Garden City: Doubleday, Doran & Company, Inc. p. 588.
- ^ Faulkner, Neil (2016). Lawrence of Arabia's War: The Arabs, the British and the Remaking of the Middle East in WWI. New Haven: Yale University Press. p. 428. ISBN 9780300226393.
- ^ Bert de Vries, "Between the Cults of Syria and Arabia: Traces of Pagan Religion at Umm el-Jimal." Studies in the History and Archaeology of Jordan X. Amman: Department of Antiquities of Jordan (2009): 177-192.
- ^ Bert de Vries, "Paradox of Power: Between Local and Imperial at Umm El-Jimal," Ch 53 in Crossing Jordan: North American Contributions to the Archaeology of Jordan. Edited by Thomas E. Levy, P. M. Michèle Daviau, Randall W. Younker and May Shaer. Equinox Publishing, Ltd, 2007.
- ^ Bert de Vries, "The Umm el-Jimal Project, 1993 and 1994 Field Seasons," Annual of the Department of Antiquities of Jordan 39, 1995, pp. 421–435.
- ^ "Welcome to Umm el-Jimal". web.archive.org. 2011-12-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-12-29. Miġbur 2025-02-21.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Looters raid Jordanian crypts in search of gold, jewels and artifacts - The Washington Post". web.archive.org. 2014-11-02. Arkivjat mill-oriġinal fl-2014-11-02. Miġbur 2025-02-21.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Roya News | Umm el-Jimal added to World Heritage List by UNESCO". web.archive.org. 2024-07-27. Arkivjat mill-oriġinal fl-2024-07-27. Miġbur 2025-02-21.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ a b "Umm Al-Jimāl - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-02-21.
- ^ "Jordan's Umm al-Jimal village added to UNESCO heritage list". Al Jazeera (bl-Ingliż). Miġbur 2025-02-21.