Aqbeż għall-kontentut

Tiwanaku

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
"Id-Daħla tax-Xemx".

Tiwanaku (bl-Ispanjol: Tiahuanaco jew Tiahuanacu) huwa sit arkeoloġiku pre-Kolombjan fil-Punent tal-Bolivja, qrib il-Lag ta' Titicaca, madwar 70 kilometru minn La Paz, u huwa wieħed mill-ikbar siti fl-Amerka t'Isfel. Il-fdalijiet tal-wiċċ attwalment ikopru madwar 4 kilometri kwadri u jinkludu bċejjeċ taċ-ċeramika bit-tiżjin, strutturi monumentali, u blokok megalitiċi. B'mod konservattiv ġie stmat li s-sit kien abitat minn madwar 10,000 sa 20,000 ruħ fit-800 W.K.[1]

Is-sit ġie rreġistrat għall-ewwel darba fl-istorja bil-miktub fl-1549 mill-konkwistatur Spanjol Pedro Cieza de León hu u jfittex fin-Nofsinhar għall-belt kapitali tal-Inka ta' Qullasuyu.[2]

Il-kronista Ġiżwit tal-Perù Bernabé Cobo rrapporta li isem Tiwanaku fl-imgħoddi kien taypiqala, li bl-Aymara jfisser "ġebla fiċ-ċentru", b'allużjoni għat-twemmin li s-sit kien jinsab fiċ-ċentru tad-dinja.[3] L-isem li bih kien magħruf Tiwanaku fost l-abitanti jaf intilef peress li ma kellhomx lingwa miktuba.[4][5] Heggarty u Beresford-Jones jissuġġerixxu li l-lingwa Puquina x'aktarx li kienet il-lingwa ta' Tiwanaku.[6]

Storja

[immodifika | immodifika s-sors]

Id-datazzjoni tas-sit ġie rfinata b'mod sinifikanti matul l-aħħar seklu. Mill-1910 sal-1945, Arthur Posnansky kien tal-fehma li s-sit kellu 11,000–17,000 sena[7][8] abbażi ta' tqabbil mal-eri ġeoloġiċi u mal-arkeoastronomija. Mill-bidu tas-snin 70 tas-seklu 20, Carlos Ponce Sanginés ippropona li s-sit ġie okkupat għall-ewwel darba għall-ħabta tal-1580 Q.K.,[9] abbażi tal-eqdem data pprovduta mid-datazzjoni bir-radjokarbonju. Din id-data għadha tintwera f'xi pubblikazzjonijiet u f'xi mużewijiet fil-Bolivja. Mis-snin 80 tas-seklu 20, ir-riċerkaturi rrikonoxxew li din id-data ma kinitx affidabbli, u waslu għal konsensus li s-sit mhuwiex eqdem mit-200 jew mit-300 Q.K.[10][11][12] Iktar reċentement, valutazzjoni statistika tad-dati affidabbli permezz tad-datazzjoni bir-radjokarbonju tistma li s-sit ġie stabbilit għall-ħabta tal-110 W.K. (50–170, bi probabbiltà ta' 68 %), data li hija appoġġata min-nuqqas ta' stili tal-bċejjeċ taċ-ċeramika mill-perjodi iktar bikrin.[13]

Tiwanaku beda t-tkabbir kostanti tiegħu fis-sekli bikrin tal-ewwel millenju W.K. Minn madwar it-375 sas-700 W.K., l-importanza ta' din il-belt tal-Andes kibret. Fl-aqwa tagħha, il-belt ta' Tiwanaku kienet tkopri erja ta' madwar 4 kilometri kwadri (1.5 mil kwadru) u kellha popolazzjoni ta' iktar minn 10,000 individwu. It-tkabbir tal-belt kien dovut għall-ekonomija agropastorali kumplessa tagħha, appoġġata mill-kummerċ.[14]

Milli jidher is-sit kien ikkrolla għall-ħabta tal-1000 W.K., madankollu r-raġuni għalfejn dan seħħ għadha miftuħa għad-dibattitu. Studji reċenti li saru mill-ġeologu Elliott Arnold tal-Università ta' Pittsburgh wasslu għal evidenza ta' ammont ikbar ta' aridità fir-reġjun għall-ħabta ta' dan il-kollass. Nixfa fir-reġjun x'aktarx li affettwat is-sistemi lokali tal-agrikoltura u x'aktarx li kellhom rwol fil-kollass ta' Tiwanaku.

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Tiwanaku: iċ-Ċentru Spiritwali u Politiku tal-Kultura ta' Tiwanaku ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.[15]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[15]

Relazzjonijiet

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-poplu ta' Tiwanaku kellu relazzjoni stretta mal-kultura ta' Wari. Iċ-ċivilizzazzjonijiet ta' Wari u ta' Tiwanaku kellhom l-istess ikonografija, magħrufa bħala s-"Sensiela Ikonografika tan-Nofsinhar tal-Andes". Huwa preżunt li r-relazzjoni bejn iż-żewġ ċivilizzazzjonijiet kienet ibbażata fuq il-kummerċ jew kienet waħda militari. Il-kultura ta' Wari mhijiex l-unika ċivilizzazzjoni oħra li l-poplu ta' Tiwanaku jaf kellu kuntatt magħha. Il-bliet tal-Inka wkoll kellhom tipi simili ta' infrastruttura arkitettonika bħalma kien hemm f'Tiwanaku. B'hekk wieħed jista' jasal għall-konklużjoni li l-Inka jaf ispiraw ruħhom mill-belt ta' Tiwanaku u minn ċivilizzazzjonijiet bikrin oħra fil-baċir tal-Andes.

Strutturi

[immodifika | immodifika s-sors]
It-tinqix tad-Daħla tax-Xemx, ritratt tal-1903.

Fost l-istrutturi li ġew skavati mir-riċerkaturi f'Tiwanaku hemm il-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana, il-pjattaforma mtarrġa tal-Lvant ta' Akapana, il-pjattaforma mtarrġa ta' Puma Punku, Kalasasaya, Kantatallita, Kheri Kala, Putuni, u t-Tempju Nofsu Taħt l-Art.

Il-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana hija struttura b'għamla ta' "nofs salib tal-Andes", twila 257 metru, wiesgħa 197 metru fil-punt massimu tagħha, u għolja 16.5-il metru. Fiċ-ċentru tagħha milli jidher kien hemm spazju fil-beraħ li jinżel iktar 'l isfel mill-istruttura. Dan kważi nqered għalkollox mill-iskavi fil-fond ta' xi ħallelin miċ-ċentru ta' din l-istruttura san-naħa tal-Lvant tagħha. Il-materjal mill-iskavi tal-ħallelin intrema fin-naħa tal-Lvant tal-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana. Fuq in-naħa tal-Punent tagħha hemm taraġ. Jista' jkun li fil-Grigal u fix-Xlokk ta' din l-istruttura fl-imgħoddi kien hemm kumplessi residenzjali.

Oriġinarjament, kien maħsub li l-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana ġiet żviluppata minn għolja mmodifikata. Fis-seklu 21 saru studji li wrew li t-tumbata tal-ħamrija tħejjiet għalkollox mill-bniedem, b'taħlita ta' blokok kbar u żgħar tal-ġebel. Ir-radam li ntuża għall-kostruzzjoni tal-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana milli jidher ġie skavat mill-"ħandaq" ta' madwar is-sit. Huwa stmat li l-ikbar blokka tal-ġebel fi ħdan il-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana, magħmula mill-andesit, tiżen 65.7 tunnellata.[16] Hemm diversi blokok tal-ġebel b'għamla ta' rjus ta' pumas u ta' bnedmin fis-saffi mtarrġin ta' fuq.[17]

Il-pjattaforma mtarrġa tal-Lvant ta' Akapana nbniet fuq in-naħa tal-Lvant tas-sit bikri ta' Tiwanaku. Iktar 'il quddiem ġiet meqjusa bħala konfini bejn iċ-ċentru ċerimonjali u ż-żona urbana. Kienet magħmula minn art ħoxna mħejjija bir-ramel u bit-tafal, li kienet tirfed grupp ta' binjiet. It-tafal isfar u aħmar intuża f'żoni differenti milli jidher għal skopijiet estetiċi. Madwarha ma nstab l-ebda skart domestiku; sinjal li x'aktarx kellha importanza kbira għall-kultura ta' Tiwanaku.

Il-Puma Punku hija pjattaforma artifiċjali li nbniet fuq assi mil-Lvant għall-Punent bħall-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana. Għandha għamla tal-ittra T u hija pjattaforma mtarrġa tal-ħamrija miksija bi blokok megalitiċi. Hija twila 167.36 metru tul l-assi mit-Tramuntana għan-Nofsinhar tagħha u wiesgħa 116.7-il metru tul l-assi mil-Lvant għall-Punent tagħha, u hija għolja 5 metri. Hemm strutturi sporġuti wesgħin 20 metru estiżi xi 27.6 metru fit-Tramuntana u fin-Nofsinhar mill-irkejjen tal-Grigal u tax-Xlokk tal-istruttura. L-ispazji fil-beraħ bil-ħitan u mingħajr ħitan u spazju ieħor huma assoċjati wkoll ma' din l-istruttura.

Karatteristika prominenti tal-Puma Punku hija l-istruttura mtarrġa kbira tal-ġebel ta' 6.75 metri bi 38.72 metri u pavimentata bi blokok kbar tal-ġebel. Din tissejjaħ "Plataforma Lítica" u fiha l-ikbar blokka tal-ġebel li nstabet fis-sit ta' Tiwanaku. Skont Ponce Sangines, huwa stmat li l-blokka tiżen 131 tunnellata metrika. Huwa stmat li t-tieni l-ikbar blokka tal-ġebel li nstabet fi ħdan il-Puma Punku li tiżen 85 tunnellata metrika.[18]

Sparpaljati madwar is-sit tal-Puma Punku hemm diversi tipi ta' qatgħat tal-ġebel. Minħabba l-kumplessità tax-xogħol bil-ġebel, is-sit spiss jiġi kkwotat mill-esponenti tat-teoriji tal-konfoffi bħala sit fejn fil-qedem kien hemm l-intervent tal-aljeni. Dawn id-dikjarazzjonijiet huma bla bażi għalkollox.

Id-"Daħla tax-Xemx", Tiwanaku, tpinġija ta' Ephraim Squier fl-1877. L-iskala vertikali f'din it-tpinġija hija esaġerata.

Il-Kalasasaya huwa spazju kbir fil-beraħ twil iktar minn 300 pied, ikkonfinat minn daħla għolja. Jinsab lejn it-Tramuntana tal-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana u lejn il-Punent tat-Tempju Nofsu Taħt l-Art. Fi ħdan dan l-ispazju l-esploraturi sabu d-Daħla tax-Xemx. Mill-aħħar tas-seklu 20, ir-riċerkaturi ħarġu b'teoriji li skonthom dan ma kienx il-post oriġinali tad-daħla.

Qrib dan l-ispazju hemm ukoll it-Tempju Nofsu Taħt l-Art; dan l-ispazju jinżel iktar 'l isfel u huwa uniku minħabba li l-assi tiegħu hija mit-Tramuntana għan-Nofsinhar minflok mil-Lvant għall-Punent.[19] Il-ħitan huma miksijin b'irjus b'diversi stili differenti, u dan jissuġġerixxi li l-istruttura maż-żmien reġgħet intużat kemm-il darba għal skopijiet differenti.[20] Inbniet b'ħitan b'pilastri tal-ġebel ramli u bi blokok iżgħar tal-ashlar. Huwa stmat li l-ikbar blokka tal-ġebel fil-Kalasasaya tiżen 26.95 tunnellata metrika.[21]

Fi ħdan bosta mill-istrutturi tas-sit hemm daħliet impressjonanti; dawk ta' skala monumentali jinsabu fuq tumbati, pjattaformi jew spazji 'l isfel artifiċjali. Daħla minnhom fiha l-ikonografija ta' figura tħares 'il quddiem bil-poża ta' divinità wieqfa. Din l-ikonografija tintuża wkoll fuq xi reċipjenti ta' daqs kbir, u b'hekk tindika l-importanza għall-kultura ta' Tiwanaku. L-ikonografija tad-Daħla tax-Xemx hija magħrufa bħala s-Sensiela Ikonografika tan-Nofsinhar tal-Andes u tidher fuq diversi skulturi tal-ġebel, Qirus, tavli u artefatti oħra ta' Tiwanaku.[22]

It-tinqix uniku fuq in-naħa ta' fuq tad-Daħla tax-Xemx juri annimali u ħlejqiet oħra. Uħud sostnew li s-simboliżmu jirrappreżenta sistema kalendarja unika għall-poplu ta' Tiwanaku, għalkemm ma hemm l-ebda evidenza definittiva li din it-teorija hija korretta.

Id-Daħla tax-Xemx u daħliet oħra f'Puma Punku mhumiex kompluti. Għandhom xi parti nieqsa tal-gwarniċ tipiku magħruf bħala chambranle, li tipikament kien ikollha toqob għal ġonot biex jirfdu żidiet ulterjuri. Dawn l-eżempji arkitettoniċi, kif ukoll id-Daħla ta' Akapana, għandhom dettalji uniċi u joħorġu fid-dieher il-ħila kbira tal-kultura ta' Tiwanaku fix-xogħol bil-ġebel, li tiżvela wkoll l-għarfien tal-ġeometrija deskrittiva. Ir-regolarità tal-elementi tissuġġerixi li kienu parti minn sistema ta' proporzjonijiet.

Id-Daħla tal-Qamar.

Bosta teoriji ġew proposti rigward il-ħila tal-kostruzzjoni arkitettonika ta' Tiwanaku. Waħda minnhom hi li użaw luk’ a, li hija kejl standard ta' madwar 60 ċentimetru. Oħra hi li użaw il-Proporzjon ta' Pitagora. Din l-idea titlob li jintużaw triangoli retti bi proporzjon ta' ħamsa għal erbgħa, li kienu jintużaw fid-daħliet għall-kejl tal-partijiet kollha. Fl-aħħar iżda mhux l-inqas, Protzen u Nair isostnu li f'Tiwanaku kienet ġiet stabbilita sistema għall-elementi individwali skont il-kuntest u l-kompożizzjoni. Din toħroġ fid-dieher fil-kostruzzjoni ta' daħliet simili li jvarjaw minn daqs żgħir għal daqs monumentali, li turi li l-fatturi ta' skala ma kinux jaffettwaw il-proporzjon. Ma' kull element li kien jiżdied, il-biċċiet individwali kienu jinbidlu b'tali mod li joqogħdu tajjeb xorta waħda flimkien.[23]

Iktar ma kibret il-popolazzjoni, żviluppaw niċeċ okkupazzjonali, u n-nies bdew jispeċjalizzaw f'ċerti ħiliet. Kien hemm żieda fl-artiġjani, li ħadmu fil-fuħħar, fil-ġojjellerija u fit-tessuti. Bħall-Inka li ġew wara, il-poplu ta' Tiwanaku kellu ftit istituzzjonijiet kummerċjali jew tas-suq. Minflok, il-kultura kienet isserraħ fuq id-distribuzzjoni mill-ġdid tal-elit.[24] B'hekk, l-elit tal-istat kienu jikkontrollaw essenzjalment l-output ekonomiku kollu iżda kienu mistennija jipprovdu r-riżorsi kollha meħtieġa miċ-ċittadini komuni biex jaqdu l-funzjonijiet tagħhom. Fost l-okkupazzjonijiet magħżula kien hemm l-agrikolturi, ir-rgħajja, dawk li kienu jrabbu l-annimali, eċċ. Din is-separazzjoni tal-okkupazzjonijiet kienet akkumpanjata minn stratifikazzjoni ġerarkika fi ħdan l-istat.[25]

Xi awturi jemmnu li l-elit ta' Tiwanaku kien jgħix fi ħdan erba' ħitan li kienu mdawra minn ħandaq. Din it-teorija tissejjaħ "it-teorija tal-ħandaq ta' Tiwanaku". Dan il-ħandaq, skont uħud, kien joħloq ix-xbieha ta' gżira sagra. Fi ħdan il-ħitan kien hemm ħafna xbihat iddedikati lill-oriġini tal-bniedem, li setgħu jarawhom l-elit biss. Iċ-ċittadini komuni jaf kienu jidħlu f'din l-istruttura biss għal skopijiet ċerimonjali peress li kienet tħaddan l-iżjed sagru fost is-santwarji kollha tas-sit.

Kożmoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]
L-iskultura monolitika ta' Fraile, b'tavla u b'Qiru f'idejha; iċ-ċinturin juri pjanti bin-nebbieta li spiss jiġu konfużi ma' granċijiet.

F'bosta kulturi tal-Andes, il-muntanji huma meqjuma[26] u jaf jitqiesu bħala oġġetti sagri. Is-sit ta' Tiwanaku jinsab fil-wied bejn żewġ muntanji sagri, Pukara u Chuqi Q’awa. F'tali tempji tal-qedem, iċ-ċerimonji kienu jsiru biex jonoraw u jroddu ħajr lill-allat u lill-ispirti. Kienu postijiet ta' qima u fejn kienu jsiru r-ritwali li kienu jgħinu lill-popli tal-Andes jingħaqdu permezz ta' simboli u destinazzjonijiet tal-pellegrinaġġi kondiviżi.[27]

Tiwanaku sar ċentru taċ-ċerimonji reliġjużi pre-Kolombjani kemm għall-pubbliku ġenerali kif ukoll għall-elit. Pereżempju, is-sagrifiċċji umani kienu jintużaw f'diversi ċivilizzazzjonijiet pre-Kolombjani biex jikkuntentaw lil xi divinità u b'hekk jagħtihom xorti tajba. L-iskavi tal-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana f'Tiwanaku żvelaw il-fdalijiet ta' sagrifiċċji ddedikati ta' bnedmin u ta' kamelidi.[28] Ir-riċerkaturi jispekulaw li l-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana jaf kienet intużat ukoll bħala osservatorju astronomiku. Inbniet b'tali mod li tkun allinjata mal-quċċata ta' Quimsachata, u b'hekk tipprovdi veduta tar-rotazzjoni tat-Triq ta' Sant'Anna mill-pol tan-Nofsinhar.[29] Strutturi oħra bħal Kalasasaya huma ppożizzjonati biex jipprovdu veduti ottimali tat-tlugħ ix-xemx fl-ekwinozju, fis-solstizju tas-sajf u fis-solstizju tax-xitwa. Għalkemm il-valur simboliku u funzjonali ta' dawn il-monumenti jista' jiġi spekulat biss, il-kultura ta' Tiwanaku kienet kapaċi tistudja u tinterpreta l-pożizzjonijiet tax-xemx, tal-qamar, tat-Triq ta' Sant'Anna u ta' korpi ċelestjali oħra sew biżżejjed biex tagħtihom rwol sinifikanti fl-arkitettura tagħha.[30]

Detall tal-iskultura monolitika ta' Ponce.

Skont il-leġġendi tal-Aymara, Tiwanaku jinsab fiċ-ċentru tal-univers, x'aktarx minħabba l-importanza tal-pożizzjoni ġeografika tiegħu. Il-poplu ta' Tiwanaku kien konxju sew tal-ambjent naturali ta' madwaru u kien jużah u l-fehim tiegħu tal-astronomija bħala punti ta' referenza fil-pjanti arkitettoniċi tiegħu. L-iżjed għeliem sinifikanti f'Tiwanaku huma l-muntanji u l-Lag ta' Titicaca. Il-livell tal-ilma tal-Lag ta' Titicaca varja sew maż-żmien. L-importanza spiritwali u l-pożizzjoni tal-lag ikkontribwew għall-importanza reliġjuża ta' Tiwanaku. Fil-prospettiva tad-dinja skont il-kultura ta' Tiwanaku, il-Lag ta' Titicaca huwa l-post spiritwali minn fejn nibet it-twemmin kożmiku tagħha. Skont il-mitoloġija tal-Inka, il-Lag ta' Titicaca huwa l-post fejn twieled Viracocha, li kien responsabbli għall-ħolqien tax-xemx, tal-qamar, tan-nies u tal-kożmi. Fil-Kalasasaya f'Tiwanaku, imnaqqax fuq monolit magħruf bħala d-Daħla tax-Xemx, hemm figura tħares 'il quddiem b'lanza u b'tavla f'idejha. Xi wħud jispekulaw li din hija rappreżentazzjoni ta' Viracocha. Madankollu, jista' jkun ukoll li din il-figura tirrappreżenta divinità li l-Aymara jirreferu għaliha bħala "Tunuupa", li bħal Viracocha hija assoċjata mal-leġġendi tal-ħolqien u tal-qerda.

L-Aymara, li huma maħsuba bħala d-dixxendenti tal-poplu ta' Tiwanaku, għandhom sistema kumpless ta' twemmin simili għall-kożmoloġija ta' diversi ċivilizzazzjonijiet oħra tal-Andes. Huma jemmnu fl-eżistenza ta' tliet spazji: Arajpacha, id-dinja superjuri jew ta' fuq; Akapacha, id-dinja interna jew nofsanija; u Manqhaoacha, id-dinja inferjuri jew t'isfel. Spiss assoċjata mal-kożmos u mat-Triq ta' Sant'Anna, id-dinja superjuri titqies bħala l-post fejn jgħixu l-ħlejqiet ċelestjali. Id-dinja nofsanija hija l-post fejn jgħixu l-ħlejqiet ħajjin kollha, u d-dinja inferjuri hija l-post fejn il-ħajja stess tiġi invertita.[31]

Arkeoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]
L-iskultura monolitika ta' Bennett instabet fiċ-ċentru tat-Tempju Nofsu Taħt l-Art mill-arkeologu Amerikan Wendell Clark Bennett. Din hija l-ikbar stele li qatt instabet fl-Andes (twila 7.3 metri); il-ġisem tal-istele huwa miksi b'figuri mitiċi.

Peress li s-sit ġarrab ħafna serq u skavi dilettanteski diġà minn ftit wara l-waqgħa ta' Tiwanaku, l-arkeologi kellhom jippruvaw jinterpretaw is-sit bil-fehim li l-materjali jaf ġew sparpaljati jew inqerdu. Din il-qerda kompliet matul il-konkwista Spanjola u l-perjodu kolonjali, u matul is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20. Saret ħsara oħra min-nies li ħadu l-ġebel għall-bini u għall-kostruzzjoni tal-linji ferrovjarji, u l-prattika tal-ispirar lejn is-sit bħala bersall mill-persunal militari.

Fis-sit modern ma fadal l-ebda binja li baqgħet wieqfa. Fadal biss pedamenti ta' binjiet pubbliċi u mhux domestiċi, b'rikostruzzjonijiet batuti ta' xi ħitan. Il-blokok tal-ashlar li ntużaw f'bosta minn dawn l-istrutturi ġew prodotti bil-massa f'stili simili u b'hekk setgħu jintużaw għal diversi skopijiet. Matul il-perjodu tas-sit, ċerti binjiet bidlu l-funzjoni tagħhom, u b'hekk fadal taħlita ta' artefatti llum.

L-istudju dettaljat ta' Tiwanaku beda fuq skala żgħira f'nofs is-seklu 19. Fis-snin 60 tas-seklu 19, Ephraim George Squier żar il-fdalijiet u iktar 'il quddiem ippubblika mapep u skizzi li lesta matul iż-żjara tiegħu. Il-ġeologu Ġermaniż Alphons Stübel qatta' disat ijiem f'Tiwanaku fl-1876, u ħoloq mappa tas-sit ibbażata fuq kejliet bir-reqqa. Huwa ħażżeż skizzi u għamel tpinġijiet fuq il-karta tat-tinqix u ta' karatteristiċi arkitettoniċi oħra. Ktieb li fih id-dokumentazzjoni fotografika ewlenija ġie ppubblikat fl-1892 mill-inġinier Georg von Grumbkow, b'kummentarju mill-arkeologu Max Uhle. Dan kien l-ewwel rakkont xjentifiku dettaljat tal-fdalijiet tas-sit.

Von Grumbkow kien żar Tiwanaku għall-ewwel darba bejn tmiem l-1876 u l-bidu tal-1877, meta akkumpanja bħala fotografu l-ispedizzjoni tal-esploratur avventuruż Franċiż Théodore Ber, iffinanzjata min-negozjant Amerikan Henry Meiggs, bil-wegħda ta' Ber li jagħti l-artefatti li jsib bħala donazzjoni, f'isem Meiggs, lill-Istituzzjoni ta' Smithsonian ta' Washington u lill-Mużew Amerikan tal-Istorja Naturali fi New York. L-ispedizzjoni ta' Ber intemmet ħesrem minħabba l-ostilità vjolenti tal-popolazzjoni lokali, istigata mill-patri tal-parroċċa Kattolika, iżda r-ritratti bikrin ta' von Grumbkow għadhom jeżistu.

Ritratti tal-iskavi arkeoloġiċi fl-1903

    • Skavi u restawr kontemporanji

    [immodifika | immodifika s-sors]
    Irjus fit-Tempju Nofsu Taħt l-Art.

    Fis-snin 60 tas-seklu 20, il-gvern Bolivjan beda sforz ta' restawr tas-sit u wettaq ir-rikostruzzjoni ta' parti minnu. Il-ħitan tal-Kalasasaya ġew rikostruwiti kważi għalkollox. Ir-rikostruzzjoni ma kinitx ibbażata fuq biżżejjed evidenza u ma fihiex l-istess kwalità għolja ta' xogħol fil-ġebel bħalma kien hemm fl-imgħoddi fis-sit ta' Tiwanaku. Il-viżitaturi bikrin qabblu l-Kalasasaya ma' Stonehenge fl-Ingilterra. Ephraim Squier sejħilha "Stonehenge Amerikana". Qabel ir-rikostruzzjoni, kellha dehra iktar simili għal "Stonehenge" peress li l-ġebel tan-nofs ta' bejn il-pilastri l-kbar tal-ġebel insterqu kollha. Huwa maħsub li d-Daħla tax-Xemx, li issa tinsab fil-Kalasasaya, kienet ġiet imċaqilqa mill-post oriġinali tagħha.

    Skavi arkeoloġiċi akkademikament tajbin u moderni saru mill-1978 sas-snin 90 mill-antropologu tal-Università ta' Chicago Alan Kolata u l-kontroparti Bolivjan tiegħu Oswaldo Rivera. Fost il-kontributi tagħhom hemm l-iskoperta mill-ġdid tas-suka kollus, id-datazzjoni bir-reqqa tat-tkabbir u tal-influwenza taċ-ċivilizzazzjoni, u evidenza tal-kollass taċ-ċivilizzazzjoni ta' Tiwanaku abbażi ta' xi nixfa.

    Arkeologi bħal Paul Goldstein argumentaw li l-imperu ta' Tiwanaku kien estiż lil hinn miż-żona tal-artijiet għoljin u fil-Wied ta' Moquegua fil-Perù. Skavi f'insedjamenti tax-xmara Omo wrew sinjali ta' arkitettura simili għal dik ta' Tiwanaku, bħal tempju u tumbata jew pjattaforma mtarrġa. Evidenza ta' tipi simili ta' modifiki fil-kompartiment għall-kranji fid-difniet bejn is-sit tax-xmara Omo fl-Etjopja u s-sit prinċipali ta' Tiwanaku qed tintuża wkoll għal dan l-argument.

    Is-sit ta' Tiwanaku tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000 u jiġi amministrat mill-gvern tal-Bolivja.[15]

    Ħitan rikostruwiti b'mod dilettantesk madwar il-Kalasasaya.

    Dan l-aħħar, id-Dipartiment tal-Arkeoloġija tal-Bolivja (DINAR, immexxi minn Javier Escalante) wettaq skavi fuq il-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana. Il-Proġett Arkeoloġiku ta' Puma Punku-Akapana mmexxi mill-Università ta' Pennsylvania wettaq skavi fl-inħawi ta' madwar il-pjattaforma mtarrġa f'dawn l-aħħar snin u wettaq ukoll stħarriġiet tal-inħawi permezz tar-radar li jippenetra l-art.

    Fis-snin ta' qabel, skola tal-qasam arkeoloġiku offruta permezz tal-Programm tal-Iskola tas-Sajf ta' Harvard, wettqet skavi fiż-żona residenzjali 'l barra mill-qalba monumentali, u dan ħoloq kontroversja sħiħa fost l-arkeologi lokali. Il-programm kien immexxi minn Gary Urton f'isem l-iskola ta' Harvard, li kien espert tal-quipus, u Alexei Vranich tal-Università ta' Pennsylvania. Il-kontroversja kienet dwar l-għoti ta' permess biex tim ta' studenti mhux imħarrġin jaħdmu fis-sit, minkejja taħt superviżjoni professjonali. Kien ferm importanti li arkeologi professjonali ċċertifikati biss, b'finanzjament dokumentat, jingħataw aċċess. Il-kontroversja kienet ukoll waħda nazzjonalistika u politika. L-iskola ta' Harvard damet topera għal tliet snin, mill-2004 sal-2007. Il-proġett ma ġiex imġedded fis-snin ta' wara, u lanqas intalab permess biex jiġġedded.

    Fl-2009 ix-xogħol ta' restawr sponsorjat mill-istat fil-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana waqaf ħesrem minħabba li tressaq ilment mill-UNESCO. Ir-restawr kien jikkonsisti mit-tkaħħil tal-faċċata tal-pjattaforma mtarrġa bit-tajn, għalkemm ir-riċerkaturi kienu stabbilew li dan il-metodu ma kienx xieraq.

    Il-fdalijiet tal-ħitan oriġinali tal-Kalasasaya juru l-kwalità tax-xogħol fil-ġebel.

    Fl-2013 arkeologi tal-baħar li esploraw l-iskoll tal-qroll ta' Khoa tal-Lag ta' Titicaca skoprew sit ċerimonjali tal-qedem u sabu artefatti bħal figurini tal-lapis lazuli u taċ-ċeramika, braċieri tal-inċens u medaljun ċerimonjali mill-qiegħ tal-lag. L-artefatti huma rappreżentattivi tal-lussu taċ-ċerimonji u tal-kultura ta' Tiwanaku.

    Meta nħolqot mappa topografika tas-sit fl-2016 bl-użu ta' dron, ġew skoperti "għadd ta' strutturi mhux magħrufa qabel". Dawn l-istrutturi kienu estiżi fuq 411-il ettaru, u kienu jinkludu tempju tal-ġebel u madwar mitt struttura ċirkolari jew rettangolari ta' dimensjonijiet enormi, li x'aktarx kienu unitajiet domestiċi.

    Sorveljanza mill-ajru

    [immodifika | immodifika s-sors]

    Bejn l-2005 u l-2007 intużaw diversi tipi ta' metodi ta' sorveljanza mill-ajru mill-UNESCO biex jinħoloq ritratt kumplessiv tas-sit kollu mill-ajru. Il-Lidar, il-fotografija mill-ajru, id-droni u l-iskennjar bil-laser terrestri kollha ntużaw f'dan il-proċess. Fost id-data konkluża minn din ir-riċerka hemm mapep topografiċi li juru l-istrutturi prinċipali tas-sit flimkien mal-immappjar ta' diversi strutturi fl-inħawi ta' Mollo Kuntu. Tpoġġew iktar minn 300 miljun punt tad-data permezz ta' dawn il-metodfi u dawn għenu biex jiġu ddefiniti mill-ġdid l-istrutturi prinċipali li ma ġewx skavati għalkollox bħal dik ta' Puma Punku.

    Awturi importanti

    [immodifika | immodifika s-sors]
    Stampa:Tiwanaku robot 20060613 0470.jpg
    L-esplorazzjoni robotika ta' mina li kienet għadha kemm ġiet skoperta fil-pjattaforma mtarrġa ta' Akapana fit-13 ta' Ġunju 2006.

    Alan Kolata tal-Università ta' Chicago wettaq riċerka f'Tiwanaku fl-aħħar tas-seklu 20 u b'hekk fassal deskrizzjonijiet tal-belt u tal-istrutturi u l-kultura tagħha fil-ktieb tiegħu The Tiwanaku. Iktar 'il quddiem huwa ppubblika Valley of The Spirits fejn iddeskriva iktar aspetti tal-kultura ta' Tiwanaku bħall-astroloġija u l-mitoloġija.

    John Wayne Janusek tal-Università ta' Vanderbilt qatta' xi żmien ukoll fl-aħħar tas-seklu 20 fis-sit ta' Tiwanaku u rreġistra s-sejbiet tal-iskavi li kienu qed isiru dak iż-żmien. Fl-2008 huwa ppubblika Ancient Tiwanaku fejn iddeskriva s-sejbiet tiegħu dwar l-arkitettura, l-agrikoltura u aspetti oħra tal-ħajja ta' Tiwanaku.

    Jean-Pierre Protzen kien professur tal-arkitettura tal-Università ta' California f'Berkeley u qatta' l-biċċa l-kbira ta' ħajtu jistudja l-arkitettura ta' Tiwanaku. Fl-2013 huwa ppubblika The Stones of Tiahuanaco, fejn jagħti deskrizzjonijiet dettaljati tal-arkitettura u tal-istrutturi tal-ġebel li hemm f'Tiwanaku. Ix-xogħol tiegħu kellu rwol ċentrali fil-ħolqien ta' rikostruzzjonijiet potenzjali ta' kif x'aktarx li kienu jidhru bosta mill-istrutturi, speċjalment dik ta' Puma Punku.

    Referenzi

    [immodifika | immodifika s-sors]
    1. ^ Janusek, John (2004). Identity and Power in the Ancient Andes: Tiwanaku Cities through Time. New York: Routledge. p. 128. ISBN 978-0415946346.
    2. ^ Kolata, Alan L. (1993). The Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-55786-183-2.
    3. ^ Kelley, David H.; Milone, Eugene F. (November 19, 2004). Exploring Ancient Skies: An Encyclopedic Survey of Archaeoastronomy. Springer. ISBN 978-0-387-95310-6.
    4. ^ Hughes, Holly (October 20, 2008). Frommers 500 Places to See Before They Disappear (500 Places). Frommers. pp. 266. ISBN 978-0-470-18986-3.
    5. ^ "Profile: Fabricio R. Santos - The Genographic project". web.archive.org. 2011-07-05. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-07-05. Miġbur 2025-03-05.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
    6. ^ Heggarty, P.; Beresford-Jones, D. (2013). "Andes: linguistic history". In Ness, I. (ed.). The Encyclopedia of Global Human Migration. Oxford: Wiley-Blackwell. pp. 401–409. doi:10.1002/9781444351071.wbeghm852. ISBN 978-1-44435-107-1.
    7. ^ Posnansky, Arthur (1910). Tihuanacu e islas del Sol y de la Luna (Titicaca y Koati). La Paz.
    8. ^ Posnansky, Arthur (1945). Tihuanacu, the Cradle of American Man. Vol. I–II. Translated by James F. Sheaver. New York: JJ Augustin.
    9. ^ Ponce Sanginés, Carlos (1971). Tiwanaku: Espacio, Tiempo y Cultura. La Paz: Academia Nacional de Ciencias de Bolivia.
    10. ^ Browman, David (1980). "Tiwanaku expansion and economic patterns". Estudios Arqueológicos. 5: 107–120.
    11. ^ Janusek, John (2003). "Vessels, Time, and Society: Toward a Ceramic Chronology in the Tiwanaku Heartland". In Kolata, Alan (ed.). Tiwanaku and Its Hinterland: Archaeological and Paleoecological Investigations of an Andean Civilization, Vol. 2: Urban and Rural Archaeology. Washington, D.C.: Smithsonian. pp. 30–89.
    12. ^ Stanish, Charles (2003). Ancient Titicaca. Los Angeles: University of California Press.
    13. ^ Marsh, Erik (2012). "The Founding of Tiwanaku: Evidence from Kk'araña". Ñawpa Pacha. 32: 169–188. doi:10.1179/naw.2012.32.2.69. S2CID 194040072.
    14. ^ Andrews, Anthony P. (1995). First Cities. Canada: St. Remy Press. pp. 158–160. ISBN 0-89599-043-1.
    15. ^ a b ċ "Tiwanaku: Spiritual and Political Centre of the Tiwanaku Culture - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-03-07.
    16. ^ Ponce Sanginés, C. and G. M. Terrazas, 1970, Acerca De La Procedencia Del Material Lítico De Los Monumentos De Tiwanaku. Publication no. 21. Academia Nacional de Ciencias de Bolivia.
    17. ^ Isbell, W. H., 2004, Palaces and Politics in the Andean Middle Horizon. in S. T. Evans and J. Pillsbury, eds., pp. 191-246. Palaces of the Ancient New World, Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C.
    18. ^ N, Vranich, Alexei (1999). Interpreting the meaning of ritual spaces: The temple complex of Pumapunku, Tiwanaku, Bolivia (Teżi) (bl-Ingliż). Miġbur 2025-03-05.
    19. ^ Goldstein, Paul (1993). Tiwanaku Temples and State Expansion: A Tiwanaku Sunken-Court Temple in Moquegua, Peru.
    20. ^ Browman, D. L., 1981, "New light on Andean Tiwanaku," New Scientist vol. 69, no. 4, pp. 408-419.
    21. ^ Coe, Michael, Dean Snow, and Elizabeth Benson, 1986, Atlas of Ancient America p. 190.
    22. ^ Silverman, Helaine Andean Archaeology Volume 2. Malden, Massachusetts: Blackwell Publishing, 2004.
    23. ^ Protzen, J.-P., and S. E. Nair, 2000, "On Reconstructing Tiwanaku Architecture": The Journal of the Society of Architectural Historians, vol. 59, no., 3, pp. 358-371.
    24. ^ Smith, Michael E. (2004), "The Archaeology of Ancient Economies," Annu. Rev. Anthrop. 33: 73-102.
    25. ^ Bahn, Paul G. Lost Cities. New York: Welcome Rain, 1999.
    26. ^ Reinhard, Johan (1985). "Sacred Mountains: An Ethno-Archaeological Study of High Andean Ruins". Mountain Research and Development. 5 (4): 299–317. doi:10.2307/3673292. ISSN 0276-4741. JSTOR 3673292.
    27. ^ Bonilla, Heraclio (1 November 2006). "Religious Practices in the Andes and their Relevance to Political Struggle and Development". Mountain Research and Development. 26 (4): 336–342. doi:10.1659/0276-4741(2006)26[336:RPITAA]2.0.CO;2. ISSN 0276-4741. S2CID 128460565.
    28. ^ Blom, Deborah E.; Janusek, John Wayne (2004). "Making Place: Humans as Dedications in Tiwanaku". World Archaeology. 36 (1): 123–141. doi:10.1080/0043824042000192623. ISSN 0043-8243. JSTOR 4128306. S2CID 154741300.
    29. ^ Vranich, Alexei (2016). "Monumental Perceptions of the Tiwanaku Landscape". Political Landscapes of Capital Cities. University Press of Colorado: 181–212. doi:10.5876/9781607324690.c005. ISBN 9781607324683. JSTOR j.ctt1dfnt2b.11.
    30. ^ Magli, Giulio (2009). Mysteries and discoveries of archaeoastronomy : from Giza to Easter Island. New York: Copernicus Books/Springer Science + Business Media, in association with Praxis Pub. ISBN 978-0-387-76566-2.
    31. ^ Quilter, Jeffrey (2014). The ancient central Andes. Abingdon, Oxon. ISBN 9780415673105.
    Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Tiwanaku&oldid=321542"