Sqallija: Differenza bejn il-verżjonijiet

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Content deleted Content added
ċ
No edit summary
Linja 28: Linja 28:
Bħad-Dhimmis, l-Insara nattivi (L-ortodossi tal-lvant) kellhom l-għażla libera li jagħżlu r-reliġjon li riedu jipprattikaw huma, iżda l-poplu maħkum ta' Sqallija ried jħallas taxxa speċjali, Il-Ġiżja, u kellu diversi limitazzjonijiet impoġġija fuq l-okkupazzjonijiet tiegħu, l-ilbies u fuq l-abilità li jipparteċipa f'sitwazzjonijiet pubbliċi. Imbagħad l-Emirat ta' Sqallija beda jinqasam fi gruppi intra-dinastiku u għalhekk dan l-avveniment immarka t-tmiem tar-renju Musulman. Matul dan il-perjodu ta' amalgamazzjoni kulturali kien hemm il-preżenza minuri ta' xi Lhud ukoll.
Bħad-Dhimmis, l-Insara nattivi (L-ortodossi tal-lvant) kellhom l-għażla libera li jagħżlu r-reliġjon li riedu jipprattikaw huma, iżda l-poplu maħkum ta' Sqallija ried jħallas taxxa speċjali, Il-Ġiżja, u kellu diversi limitazzjonijiet impoġġija fuq l-okkupazzjonijiet tiegħu, l-ilbies u fuq l-abilità li jipparteċipa f'sitwazzjonijiet pubbliċi. Imbagħad l-Emirat ta' Sqallija beda jinqasam fi gruppi intra-dinastiku u għalhekk dan l-avveniment immarka t-tmiem tar-renju Musulman. Matul dan il-perjodu ta' amalgamazzjoni kulturali kien hemm il-preżenza minuri ta' xi Lhud ukoll.


==Lingwa==
==Diviżjonijiet Amministrattivi==


L-'''Isqalli''' (''sicilianu'', jew ''lingua siciliana'') huwa [[lsien Rumanz]] mitkellem minn madwar 5 miljun ruħ fi [[Sqallija]], il-[[Kalabrja]], [[Salentu]] (Pulja meridionali), [[Ċilentu]] (Kampania meridionali), u minn total xi 10 miljun ruħ madwar id-dinja (diàspora: [[USA]], [[Awstralja]], [[Kanada]], [[Arġentina]], [[Franza]], [[Belġju]]).
{| class="wikitable" style="text-align:right"

=== Numri ===

{{col-begin}}
{{col-break}}

{| class="wikitable"
! Malti
! Sqalli (sicilianu)
! IPA<sup>[[IPA]]</sup>
|-
|-
|Wieħed || ''unu'' || {{IPA|/ˈunu/}}
!Provinċja
!Żona (km<sup>2</sup>)
!Popolazzjoni<ref>[http://demo.istat.it/bilmens2011gen/index.html Population May 2011, data from Demo Istat]. Demo.istat.it. Retrieved on 2012-12-18.</ref>
!Densità (inh./km<sup>2</sup>)
|-
|-
|Tnejn || ''dui'' || {{IPA|/ˈdui/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Agrigento]]
|3,042
|453,594
|149.1
|-
|-
|Tlieta || ''tri'' || {{IPA|/ʈɽi/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Caltanissetta]]
|2,128
|271,168
|127.4
|-
|-
|Erbgħa || ''quattru'' || {{IPA|/ˈkwaʈʈɽu/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Katanja]]
|3,552
|1,090,620
|307.0
|-
|-
|Ħamsa || ''cincu'' || {{IPA|/ˈʃiŋku/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Enna]]
|2,562
|172,159
|67.2
|-
|-
|Sitta || ''sei'' || {{IPA|/ˈsɛi/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Messina]]
|3,247
|652,742
|201.0
|-
|-
|Sebgħa || ''setti'' || {{IPA|/ˈsɛtti/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Palermo]]
|4,992
|1,249,744
|250.3
|-
|-
|Tmienja || ''ottu'' || {{IPA|/ˈɔttu/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Ragusa]]
|1,614
|318,980
|197.6
|-
|-
|Disgħa || ''novi'' || {{IPA|/ˈnɔvi/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Sirakuża]]
|2,109
|403,559
|191.3
|-
|-
|Għaxra || ''deci'' || {{IPA|/ˈdɛʃi/}}
| style="text-align:left;"|[[Il-Provinċja ta' Trapani]]
|2,460
|436,240
|177.3
|}
|}
{{col-break}}
{| class="wikitable"
! Malti
! Sqalli (sicilianu)
! IPA
|-
|Ħdax || ''ùnnici'' || {{IPA|/ˈunniʃi/}}
|-
|Tnax || ''dùdici'' || {{IPA|/ˈdudiʃi/}}
|-
|Tlettax || ''trìdici'' || {{IPA|/ˈʈɽidiʃi/}}
|-
|Erbatax || ''quattòrdici'' || {{IPA|/kwatˈtɔrdiʃi/}}
|-
|Ħmistax || ''chìnnici'' || {{IPA|/ˈkinniʃi/}}
|-
|Sittax || ''sìdici'' || {{IPA|/ˈsidiʃi/}}
|-
|Sbatax || ''dicisetti'' || {{IPA|/diʃiˈsɛtti/}}
|-
|Tmintax || ''diciottu'' || {{IPA|/diˈʃɔttu/}}
|-
|Dsatax || ''dicinovi'' || {{IPA|/diʃiˈnɔvi/}}
|-
|Għoxrin || ''vinti'' || {{IPA|/ˈvinti/}}
|}
{{col-break}}
{| class="wikitable"
! Malti
! Taljan
! IPA
|-
|Wieħed u għoxrin || ''vintunu'' || {{IPA|/vintˈunu/}}
|-
|Tnejn u għoxrin || ''vintidui'' || {{IPA|/vintiˈdui/}}
|-
|Tlieta u għoxrin || ''vintitrì'' || {{IPA|/vintiˈʈɽi/}}
|-
|Erbgħa u għoxrin || ''vintiquattru'' || {{IPA|/vintiˈkwaʈʈɽru/}}
|-
|Ħamsa u għoxrin || ''vinticincu'' || {{IPA|/vintiˈʃiŋku/}}
|-
|Sitta u għoxrin || ''vintisei'' || {{IPA|/vintiˈsɛi/}}
|-
|Sebgħa u għoxrin || ''vintisetti'' || {{IPA|/vintiˈsɛtti/}}
|-
|Tmienja u għoxrin || ''vintottu'' || {{IPA|/vintˈɔttu/}}
|-
|Disgħa u għoxrin || ''vintinovi'' || {{IPA|/vintiˈnɔvi/}}
|-
|Tletin || ''trenta'' || {{IPA|/ˈʈɽɛnta/}}
|}
{{col-end}}


=== Ġranet tal-ġimgħa ===


{| class="wikitable"
== Kulligament ==
! Malti
* [[Lingwa Sqallija]]
! Sqalli

! IPA

|-
[[Kategorija:Sqallija| ]]
| It-Tnejn || ''lunidìa'' || {{IPA|/luniˈdia/}}
[[Kategorija:Gżejjer tal-Italja]]
|-
[[Kategorija:Gżejjer Mediterranji]]
| It-Tlieta || ''martidìa'' || {{IPA|/martiˈdia/}}

|-
{{Link FA|hr}}
| L-Erbgħa || ''mercuridìa'' || {{IPA|/mɛrkuriˈdia/}}
{{Link FA|it}}
|-
| Il-Ħamis || ''jovidìa'' || {{IPA|/jɔviˈdia/}}
|-
| Il-Ġimgħa || ''venniridìa'' || {{IPA|/vɛnniriˈdia/}}
|-
| Is-Sibt || ''sabbatudìa'' || {{IPA|/sabbatuˈdia/}}
|-
| Il-Ħadd || ''duminicadìa'' || {{IPA|/duminikaˈdia/}}
|}

Reviżjoni ta' 12:10, 12 Awwissu 2013

Sqallija

Sqallija hija l-ikbar gżira fil-baħar Mediterran, flimkien mal-gżejjer minuri tal-madwar. Din il-gżira hija awtonoma però Sqallija tifforma parti mill-peniżola Taljana, allura nistgħu ngħidu li tista' titqies bħala wieħed mir-reġjuni tal-Italja minkejja l-fatt li hija gżira b'kultura kemxejn differenti. Sqallija tinsab fiċ-ċentru tal-baħar Mediterran, il-gżira testendi mill-ponta tal-peniżola ta' Apennini, li hija separata biss mit-triq id-dejqa li taqsam il-lokalità ta' Messina, u tibqa' sejra lejn il-kosta tat-tramuntana tal- kontinent Afrikan.

L-iktar aspett monumentali ta' dan il-pajjiż huwa mingħajr ebda dubju, il-vulkan tal-Etna, li huwa 3,320 metru 'l fuq mil-livell tal-art, vulkan grandjuż li jġorr it-titlu bħala l-iktar vulkan attiv fl-Ewropa u fid-dinja. Il-gżira tipposjedi klima tipikament Mediterranja. L-eqdem evidenza arkeoloġika ta' abitazzjoni umana tmur lura għat-8,000 sena QK. Madwar is-sena 750 QK, Sqallija saret kolonja Griega u hija fruntiera li rat bosta battalji storiċi, hawnhekk qiegħed nirreferi direttament għall-gwerer Griegi-Puniċi u Rumani-Puniċi li ġew miġġielda tul medda ta' 600 sena. Il-vittorja ta' dawn il-gwerer Puniċi kienet tar-Rumani, rebħa li wasslet għad-distruzzjoni tal-belt ta' Kartaġni. Wara l-waqgħa tal-imperu Ruman fil-ħamest seklu wara kristu, Sqallija ġiet maħkuma minn bosta ġnus barranin, u matul il-medju-evu din il-gżira ġiet maħkuma mill-Vandali,mill-Ostrogoti,mill-Biżantini, mill-Għarab u fl-aħħar mill-aħħar min-Normanni.

Iktar 'il quddiem ġie fformat, dak li beda jissejjaħ ir-renju ta' Sqallija, li dam bejn l-1130 u l-1816. Dan issubordina l-kuruni ta' Aragona, ta' Spanja, tal-imperu Ruman sakemm fl-aħħar ingħaqdu taħt il-Burboni ma' Napli bħala r-renju taż-żewġ Sqallijiet. Flimkien ma' espedizzjoni ta' elf ruħ, Giuseppe Garibaldi ddirieġa r-rivolta matul il-proċess tal-unifikazzjoni Taljana, u minn dakinhar Sqallija bdiet tiġi kkunsidrata bħal parti mill-Italja, proprju fl-1860 eżattament wara li ġie żvelat ir-riżultat tar-referendum. Wara t-twelid tar-Repubblika Taljana fl-1946, Sqallija ngħatat l-istatus speċjali bħala reġjun awtonomu. Sqallija għandha kultura unika u rikka, speċjalment f'dak kollu li għandu x'jaqsam mal-arti, mal-mużika, mal-letteratura, mal-kċina u mal-arkitettura. Sqallija tagħti importanza lis-siti qodma kif ukoll dawk arkeoloġiċi, ngħidu aħna bħan-Nekropoli ta' Pantalica, il-wied tat-tempji u Selinunte.

Storja

Tribujiet Qodma

L-abitanti oriġinali ta' Sqallija kienu maqsumin fi tliet gruppi tal-poplu pre-istoriku tal-Italja. L-iktar grupp prominenti u prekarju minn dawn kien dak tas-Sikani, li kienu miġbura minn Thucydides, jingħad li kien ġej mill-peniżola tal-Iberja. Evidenza storika li hija ta' ċerta importanza hija l-iskoperta tat-tpinġijiet impinġija mis-Sikani fl-għerien li kienu jgħixu fihom. Tpinġijiet li jmorru lura sa tmiem l-epoka tal-Pleistocene, għall-ħabta tas-sena 8,000 QK. Il-miġja tal-ewwel umani hija assoċjata mal-estinzjoni tal-ippopotami nani u tal-iljunfanti nani. Il-poplu Elimjan, maħsub li kien ġej mill-baħar Aġeju, kien dak il-poplu, li kien missu jingħaqad fi tribù sabiex jemigra lejn Sqallija u jitħallat mal-popolazzjoni ta' din il-gżira hekk maġġuri fil-Mediterran.

L-iskoperti riċenti tad-dolmens li jinsabu fuq din il-gżira (dawn imorru lura għat-tieni nofs tat-tielet millenju qabel kristu), jidhru li sejrin jiftħu orizzonti ġodda fuq il-panorama kulturali u komposta ta' Sqallija primittiva. Huwa magħruf b'eżattezza li dan ir-reġjun kien għadda minn pre-istorja pjuttost diffiċli, tant li hija missjoni antipatka li timxi wara l-passi tal-popli diversi li segwew 'il xulxin. L-impatt taż-żewġ influwenzi huwa ċar però l-influwenza Ewropea dehret li kienet ġejja mill-majjistral, u l-oħra, influwenza Mediterranja ta' oriġni orjentali.

Għalkemm m'hemm l-ebda prova ta' xi gwerer li setgħu nqalgħu bejn dawn iż-żewġ tribujiet, meta l-Elmjani qagħdu fil-kantuniera majjistra tal-gżira, Is-Siċanjani mxew lejn il-lvant. Mill-art prinċipali tal-Italja, li fuqha kienu jgħixu nies li kienu ġejjin mil-Ligurja, oriġinaw is-Siċili fl-1200 QK, qawwa liema bħala li nfurzat lill-Isqallin jmorru lura lejn Sqallija u joqogħdu f'nofs il-gżira. Gruppi minuri oħra ġewwa l-Italja li qagħdu fi Sqallija kienu l-Awsoni (Gżejjer ta' Aeolian, Milazzo) u l-Morgeti (Morgantina) Hemm bosta studji ta' rekordji ġenetiċi li jirrappreżentaw lill-abitanti li kienu ġejjin minn pajjiżi varji li jmissu mar-reġjun tal-baħar Mediterran, imħallta mal-eqdem abitanti ta' Sqallija. Fosthom kien hemm l-Eġizzjani, il-Feniċi u l-Iberjani. Il-Feniċi kienu abitanti prekarji li ġew qabel il-miġja Griega wkoll.

Medju-Evu

Il-Perjodu Għarbi (827-1091)

Il-miġja Għarbija fi Sqallija ġabet magħha bosta riformi lill-uċuħ tal-artijiet tar-raba, dan sabiex tkun tista' tiżdied il-produttività u biex jiġi nkoraġġat iż-żamm tal-affarijiet żgħar f'idejn in-nies, toqba għad-dominanza tal-istati llandjati. L-Għarab komplew itejbu s-sistemi tal-irrigazzjoni. Deskrizzjoni ta' Palermo kienet mogħtija minn Ibn Ħawqal, negozjant Għarbi li żar 'il Sqallija fis-sena 950. Lokalità mdawra b'ħitan felħana li ġġib l-isem ta' Al-Ksar (Il-palazz) hija magħrufa bħala ċ-ċentru tal-provinċja ta' Palermo u dan il-fatt għadu jgħodd sal-lum. F'Al-Ksar wieħed jista' jsib il-Moskea ta' nhar il-Ġimgħa fuq is-sit tal-Kon-katidral Ruman. Fil-lokalità ta' Al-Khalisa (Kalsa) wieħed seta' jsib il-palazz, il-banjijiet, il-moskea, l-uffiċċji tal-gvern u l-priġunerija privata. Ibn Ħawqal saħaq li f'dawk iż-żminijiet kien hemm madwar 7,000 biċċier individwali, li kienu qed jbigħu l-prodotti tagħhom f'150 ħanut. Palermo kien maħkum mill-Għarab Aglabiti, però mbagħad beda jiġi meqjus bħala ċ-ċentru tal-emigranti ta' Sqallija, malli waqgħet għal taħt il-palju tal-Fatmidi.

Matul dan ir-renju, seħħew bosta rivolti mill-Isqallin-Biżantini, speċjalement fil-lvant u allura partijiet mill-gżira kienu okkupati mill-ġdid, qabel ma ġew megħluba. Prodotti Agrikoli bħalma huma l-larinġ, il-lumi, il-pistaċċju u l-qasba taz-zokkor inġiebu lejn Sqallija. Taħt il-ħakma Għarbija, il-gżira kienet allejenata fi tliet reġjuni amministrittivi, jew "vals", fejn bejn wieħed u ieħor ikkorrespondew għat-tliet ponot ta' Sqallija: Val ta' Mażara li tinsab lejn il-punent; Val Demone lejn il-Grigal; u Val ta' Noto lejn l-ilbiċ.

Bħad-Dhimmis, l-Insara nattivi (L-ortodossi tal-lvant) kellhom l-għażla libera li jagħżlu r-reliġjon li riedu jipprattikaw huma, iżda l-poplu maħkum ta' Sqallija ried jħallas taxxa speċjali, Il-Ġiżja, u kellu diversi limitazzjonijiet impoġġija fuq l-okkupazzjonijiet tiegħu, l-ilbies u fuq l-abilità li jipparteċipa f'sitwazzjonijiet pubbliċi. Imbagħad l-Emirat ta' Sqallija beda jinqasam fi gruppi intra-dinastiku u għalhekk dan l-avveniment immarka t-tmiem tar-renju Musulman. Matul dan il-perjodu ta' amalgamazzjoni kulturali kien hemm il-preżenza minuri ta' xi Lhud ukoll.

Lingwa

L-Isqalli (sicilianu, jew lingua siciliana) huwa lsien Rumanz mitkellem minn madwar 5 miljun ruħ fi Sqallija, il-Kalabrja, Salentu (Pulja meridionali), Ċilentu (Kampania meridionali), u minn total xi 10 miljun ruħ madwar id-dinja (diàspora: USA, Awstralja, Kanada, Arġentina, Franza, Belġju).

Numri

Malti Sqalli (sicilianu) IPAIPA
Wieħed unu /ˈunu/
Tnejn dui /ˈdui/
Tlieta tri /ʈɽi/
Erbgħa quattru /ˈkwaʈʈɽu/
Ħamsa cincu /ˈʃiŋku/
Sitta sei /ˈsɛi/
Sebgħa setti /ˈsɛtti/
Tmienja ottu /ˈɔttu/
Disgħa novi /ˈnɔvi/
Għaxra deci /ˈdɛʃi/

Malti Sqalli (sicilianu) IPA
Ħdax ùnnici /ˈunniʃi/
Tnax dùdici /ˈdudiʃi/
Tlettax trìdici /ˈʈɽidiʃi/
Erbatax quattòrdici /kwatˈtɔrdiʃi/
Ħmistax chìnnici /ˈkinniʃi/
Sittax sìdici /ˈsidiʃi/
Sbatax dicisetti /diʃiˈsɛtti/
Tmintax diciottu /diˈʃɔttu/
Dsatax dicinovi /diʃiˈnɔvi/
Għoxrin vinti /ˈvinti/

Malti Taljan IPA
Wieħed u għoxrin vintunu /vintˈunu/
Tnejn u għoxrin vintidui /vintiˈdui/
Tlieta u għoxrin vintitrì /vintiˈʈɽi/
Erbgħa u għoxrin vintiquattru /vintiˈkwaʈʈɽru/
Ħamsa u għoxrin vinticincu /vintiˈʃiŋku/
Sitta u għoxrin vintisei /vintiˈsɛi/
Sebgħa u għoxrin vintisetti /vintiˈsɛtti/
Tmienja u għoxrin vintottu /vintˈɔttu/
Disgħa u għoxrin vintinovi /vintiˈnɔvi/
Tletin trenta /ˈʈɽɛnta/

Ġranet tal-ġimgħa

Malti Sqalli IPA
It-Tnejn lunidìa /luniˈdia/
It-Tlieta martidìa /martiˈdia/
L-Erbgħa mercuridìa /mɛrkuriˈdia/
Il-Ħamis jovidìa /jɔviˈdia/
Il-Ġimgħa venniridìa /vɛnniriˈdia/
Is-Sibt sabbatudìa /sabbatuˈdia/
Il-Ħadd duminicadìa /duminikaˈdia/