Premju Nobel: Differenza bejn il-verżjonijiet
m Bot Żieda: bar:Nobelpreis |
|||
Linja 41: | Linja 41: | ||
[[Kategorija:Premju Nobel| ]] |
[[Kategorija:Premju Nobel| ]] |
||
[[af:Nobelprys]] |
|||
[[als:Nobelpreis]] |
|||
[[an:Premio Nobel]] |
|||
[[ar:جائزة نوبل]] |
|||
[[arz:جايزة نوبل]] |
|||
[[as:ন'বেল বঁটা]] |
|||
[[ast:Premiu Nobel]] |
|||
[[az:Nobel mükafatı]] |
|||
[[ba:Нобель премияһы]] |
|||
[[bar:Nobelpreis]] |
|||
[[bat-smg:Nuobelė premėjė]] |
|||
[[bcl:Nobel Prize]] |
|||
[[be:Нобелеўская прэмія]] |
|||
[[be-x-old:Нобэлеўская прэмія]] |
|||
[[bg:Нобелова награда]] |
|||
[[bn:নোবেল পুরস্কার]] |
|||
[[bpy:নোবেল পুরস্কার]] |
|||
[[br:Priz Nobel]] |
|||
[[bs:Nobelova nagrada]] |
|||
[[ca:Premi Nobel]] |
|||
[[cbk-zam:Premyo Nobel]] |
|||
[[ckb:خەڵاتی نۆبێل]] |
|||
[[cs:Nobelova cena]] |
|||
[[cy:Gwobr Nobel]] |
|||
[[da:Nobelprisen]] |
|||
[[de:Nobelpreis]] |
|||
[[diq:Xelata Nobeli]] |
|||
[[el:Βραβείο Νόμπελ]] |
|||
[[en:Nobel Prize]] |
|||
[[eo:Nobel-premio]] |
|||
[[es:Premio Nobel]] |
|||
[[et:Nobeli auhind]] |
|||
[[eu:Nobel Sariak]] |
|||
[[fa:جایزه نوبل]] |
|||
[[fi:Nobel-palkinto]] |
|||
[[fr:Prix Nobel]] |
|||
[[fur:Premi Nobel]] |
|||
[[fy:Nobelpriis]] |
|||
[[ga:Duais Nobel]] |
|||
[[gan:諾貝爾獎]] |
|||
[[gd:Duais Nobel]] |
|||
[[gl:Premios Nobel]] |
|||
[[gu:નોબૅલ પારિતોષિક]] |
|||
[[ha:Kyautar Nobel]] |
|||
[[he:פרס נובל]] |
|||
[[hi:नोबेल पुरस्कार]] |
|||
[[hif:Nobel Prize]] |
|||
[[hr:Nobelova nagrada]] |
|||
[[hu:Nobel-díj]] |
|||
[[hy:Նոբելյան մրցանակ]] |
|||
[[ia:Premio Nobel]] |
|||
[[id:Penghargaan Nobel]] |
|||
[[ilo:Premio Nobel]] |
|||
[[io:Nobel-premio]] |
|||
[[is:Nóbelsverðlaunin]] |
|||
[[it:Premio Nobel]] |
|||
[[ja:ノーベル賞]] |
|||
[[jv:Bebungah Nobel]] |
|||
[[ka:ნობელის პრემია]] |
|||
[[ki:Kĩheo ya Nobero]] |
|||
[[kk:Нобель сыйлығы]] |
|||
[[km:រង្វាន់ណូបែល]] |
|||
[[kn:ನೊಬೆಲ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿ]] |
|||
[[ko:노벨상]] |
|||
[[krc:Нобелни премиясы]] |
|||
[[ku:Xelata Nobelê]] |
|||
[[ky:Нобель сыйлыгы.]] |
|||
[[la:Praemium Nobelianum]] |
|||
[[lb:Nobelpräis]] |
|||
[[li:Nobelpries]] |
|||
[[lt:Nobelio premija]] |
|||
[[lv:Nobela prēmija]] |
|||
[[mg:Loka Nobel]] |
|||
[[mk:Нобелова награда]] |
|||
[[ml:നോബൽ സമ്മാനം]] |
|||
[[mn:Нобелийн шагнал]] |
|||
[[mr:नोबेल पारितोषिक]] |
|||
[[ms:Hadiah Nobel]] |
|||
[[my:နိုဗယ်ဆု]] |
|||
[[mzn:نوبل جایزه]] |
|||
[[nap:Premmio Nobel]] |
|||
[[nds:Nobelpries]] |
|||
[[ne:नोबेल पुरस्कार]] |
|||
[[new:नोबेल सिरपा]] |
|||
[[nl:Nobelprijs]] |
|||
[[nn:Nobelprisen]] |
|||
[[no:Nobelprisen]] |
|||
[[nov:Nobel Premie]] |
|||
[[nrm:Pris Nobel]] |
|||
[[oc:Prèmi Nobel]] |
|||
[[or:ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର]] |
|||
[[os:Нобелы преми]] |
|||
[[pl:Nagroda Nobla]] |
|||
[[pms:Premi Nobel]] |
|||
[[pnb:نوبل انعام]] |
|||
[[ps:نوبل جايزه]] |
|||
[[pt:Prémio Nobel]] |
|||
[[qu:Nobel Suñay]] |
|||
[[ro:Premiul Nobel]] |
|||
[[ru:Нобелевская премия]] |
|||
[[rue:Нобeлiвска премія]] |
|||
[[sa:नोबेल् प्रशस्तिः]] |
|||
[[sah:Нобель бириэмийэтэ]] |
|||
[[sc:Premiu Nobel]] |
|||
[[scn:Premiu Nobel]] |
|||
[[sh:Nobelova nagrada]] |
|||
[[simple:Nobel Prize]] |
|||
[[sk:Nobelova cena]] |
|||
[[sl:Nobelova nagrada]] |
|||
[[sq:Çmimi Nobel]] |
|||
[[sr:Нобелова награда]] |
|||
[[sv:Nobelpriset]] |
|||
[[sw:Tuzo ya Nobel]] |
|||
[[ta:நோபல் பரிசு]] |
|||
[[te:నోబెల్ బహుమతి]] |
|||
[[tg:Ҷоизаи Нобел]] |
|||
[[th:รางวัลโนเบล]] |
|||
[[tl:Gantimpalang Nobel]] |
|||
[[tr:Nobel Ödülü]] |
|||
[[tt:Nobel büläge]] |
|||
[[ug:نوبېل مۇكاپاتى]] |
|||
[[uk:Нобелівська премія]] |
|||
[[ur:نوبل انعام]] |
|||
[[uz:Nobel mukofoti]] |
|||
[[vec:Premio Nobel]] |
|||
[[vi:Giải Nobel]] |
|||
[[war:Pahidungog Nobel]] |
|||
[[xmf:ნობელიშ პრემია]] |
|||
[[yi:נאבעל פריז]] |
|||
[[yo:Ẹ̀bùn Nobel]] |
|||
[[zh:诺贝尔奖]] |
|||
[[zh-min-nan:Nobel Chióng]] |
|||
[[zh-yue:諾貝爾獎]] |
Reviżjoni ta' 22:00, 2 April 2013
Il-Premju Nobel (bl-Iżvediż: Nobelpriset) huwa unur internazzjonali li jingħata ta' kull sena mill-gvern Żvediż. Il-premju jingħata lil persuni li jkunu ddistingwew ruħhom fid-diversi oqsma ta' għarfien, "li ġabu benefiċċji sostanzjali lill-umanità" bir-riċerki, skoperti u invenzjonijiet, bix-xogħol letterarju tagħhom, jew bl-impenn li urew lejn il-paċi fid-dinja.
Dan il-premju ġie stabbilit fl-1901 skont l-aħħar xewqat ta' Alfred Nobel (1833–1896), inventur tad-dinamita. Iċ-ċerimonja ssir fl-10 ta' Diċembru, fil-ġurnata tal-mewt tal-fundatur Żvediż.
It-testment ta' Alfred Nobel
Mal-mewt tiegħu, Alfred Nobel ħalla wirt ta' 31 miljun krona, 94% tal-assi kollha tiegħu. It-testment tiegħu, miktub fl-1895, ma jipprovdi l-ebda eredi dirett għall-wirt tiegħu, imma Alfred Nobel sejjaħ għal istituzzjoni li tippremja kull sena nies li taw l-impenn kbir tagħhom lejn l-umanità, li tejjbu jew għamlu progress konsiderevoli fil-qasam tal-għarfien u l-kultura f'ħames dixxiplini differenti: il-paċi jew diplomazija, il-letteratura, il-kimika, il-fiżjoloġija jew il-mediċina, u l-fiżika. Barra minn hekk, it-testment jgħid li n-nazzjonalità tal-persuna li jieħu l-premju m'għandha tilgħab l-ebda parti fl-għoti ta' dan l-istess premju.
Il-Fondazzjoni Nobel twieldet fid-29 ta' Ġunju, 1900. Din tara li timxi mal-aħħar xewqat tat-testatur, u tara li kollox jimxi skont ir-regoli fid-deżinjazzjoni tar-rebbieħa u tiċċekkja l-progress tan-nomina tagħhom. Il-Fondazzjoni innifisha mhijiex involuta fl-għażla tan-nominati għall-premju. Din l-istituzzjoni privata hi eżenti minn kull taxxa fl-Iżvezja (mill-1946) u mit-taxxi tal-investiment fl-Istati Uniti (mill-1956). Mis-snin tmenin, l-investimenti tal-Fondazzjoni ġabu aktar profitt fejn sa Diċembru tal-2007, l-assi kkontrollati mill-Fondazzjoni Nobel ammontaw għal 3.628 biljun krona (madwar 560 miljun dollaru Amerikan).
L-ewwel ċerimonja saret fl-1901 qrib l-akkademja rjali qadima tal-mużika ta' Stokkolma (iċ-ċerimonja tal-għoti tal-Premju Nobel għall-Paċi sar ġewwa Oslo). Mill-1902, il-premjijiet bdew jiġu mogħtija b'mod formali mir-Re tal-Iżvezja. Dawn il-premjijiet jingħataw waqt ċerimonja li ssir kull sena fl-10 ta' Diċembru. Madanakollu, l-ismijiet tar-rebbieħa jkunu diġà ġew imħabbra f'Ottubru mill-kumitati u l-istituzzjonijiet li jservu ta' ġurija. L-għotja tal-Premju Nobel twassal ukoll għar-rebħ ta' somma flus, li attwalment iddur mal-10 miljun krona Żvediża (ftit iktar minn miljun ewro). Il-premju ta' flus kien intiż fil-bidu sabiex jistimola għall-gradwati sabiex ikomplu jistgħanu fil-qasam tagħhom u jibqgħu jaħdmu jew jagħmlu r-riċerki mingħajr il-pressjoni tal-ġbir tal-fondi.
Il-premjijiet
Il-premjijiet bdew jingħataw mill-1901 taħt il-kategoriji segwenti:
- Fiżika (mogħti mill-Akkademja Rjali Żvediża tax-Xjenzi)
- Kimika (mogħti mill-Akkademja Rjali Żvediża tax-Xjenzi)
- Mediċina jew Fiżjoloġija (mogħti mill-Istitut Karolinska)
- Letteratura (mogħti mill-Akkademja Żvediża)
- Paċi (mogħti minn kumitat nominat mill-parlament Norverġiż)
Mill-1968, bi qbil mal-Fondazzjoni Nobel, il-Bank tal-Iżvezja (Sveriges Riksbank) beda jagħti wkoll il-Premju Nobel għall-Ekonomija. Minħabba li dan il-premju m'għandu l-ebda għeruq mix-xewqat ta' Nobel u ma jiġix iffinanzjat mill-fondi tal-familja Nobel, teknikament ma jistax jiġi kkunsidrat bħala premju Nobel (il-membri attwali tal-familja ma jaċċettawx bħala wieħed). Mill-1968 ġie deċiż li ma jiġux miżjuda iktar kategoriji ma' dawk preżenti.
Kritika
Il-Premju Nobel matul l-istorja ma kienx nieqes mill-kritika, partikularment fl-istorja riċenti tiegħu. L-iktar kritika li tingħata hi fuq kif l-għotja tal-premju ma ssirx minħabba l-merti tar-rebbieħ imma għall-"kumdita" politika ta' dan tal-aħħar, sakemm twassal sabiex il-Premju Nobel isir wieħed politiku.
Wieħed mill-aktar premjijiet kontroversjali kien dak tal-Premju Nobel għall-Paċi tal-2009 li ngħata lil Barack Obama. In-nominazzjonijiet kienu għalqu ħdax-il ġurnata wara li Obama kien beda uffiċjalment il-kariga ġdida tiegħu ta' President tal-Amerika. Obama stess stqarr li hu ma ħassx li kien jixraqlu dan l-unur. Dan il-premju lil Obama, flimkien ma' dawk li ngħataw preċedentament lil Jimmy Carter u Al Gore, wasslu għal akkużi ta' preferenzi xellugija.
Fost l-aktar Premju Nobel għall-Paċi kkritikat kien dak ta' Henry Kissinger u Lê Ðức Thọ, li aktar tard irrifjutaw dan il-premju. Dan wassal sabiex il-membri tal-Kumitat Nobel Norveġiż irriżenjaw. Ir-raġuni wara l-għotja tal-premju lil Kissinger u Thọ kien li kienu qabblu li jwaqqfu l-ġlied bejn il-Vjetnam ta' Fuq u l-Istati Uniti f'Jannar tal-1973. Madanakollu, meta dan il-premju ġie mħabbar l-ostilità bejn dawn iż-żewġ naħat kienet għadha hemmhekk. Ħafna kritiċi kienu tal-opinjoni li Kissinger kien aktar responsabbli li kabbar il-gwerra milli li prova jagħmel paċi.
Yasser Arafat, Shimon Peres, u Yitzhak Rabin irċevew il-Premju tal-Paċi fl-1994 għall-isforzi tagħhom sabiex tinkiseb il-paċi bejn l-Iżrael u l-Palestina. Skont il-ġurnalista Caroline Frost numru ta' kwistjonijiet, fosthom il-kundizzjoni gravi tar-refuġjati Palestinjani, ma ġewx indirizzati u ma ġiet stabbilita ebda paċi permanenti bejn l-Iżrael u l-Palestina. Immedjatament wara li l-unur ġie mħabbar ħames membri tal-Kumitat Nobel Norveġiż ikkundannaw lil Arafat bħala terrorista u rriżenjaw.
L-unur tal-2004 tal-Premju Nobel għal-Letteratura lil Elfriede Jelinek wasslet għal protesta min Knut Ahnlund, membru tal-Akkademja Żvediża. Dan tal-aħħar irriżenja fejn stqarr li l-għażla ta' Jelinek ikkawżat "ħsara irreparabbli lejn il-forzi progressivi kollha" u "kkonfondiet il-ħarsa ġenerali tal-letteratura bħala arti". Il-Premju għal-Letteratura tal-2009 għal Herta Müller ġab miegħu wkoll kritika, fejn skont il-Washington Post ħafna kritiċi u professuri letterarji Amerikani qatt ma kienu segħmu biha qabel. Din ħassbet lil ħafna fuq li l-premjijiet huma influwenzati mill-perspettiva Ewropea.