Premju Nobel: Differenza bejn il-verżjonijiet

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Content deleted Content added
m Bot Żieda: bar:Nobelpreis
m Bot: Migrating 133 interwiki links, now provided by Wikidata on d:Q7191
Linja 41: Linja 41:


[[Kategorija:Premju Nobel| ]]
[[Kategorija:Premju Nobel| ]]

[[af:Nobelprys]]
[[als:Nobelpreis]]
[[an:Premio Nobel]]
[[ar:جائزة نوبل]]
[[arz:جايزة نوبل]]
[[as:ন'বেল বঁটা]]
[[ast:Premiu Nobel]]
[[az:Nobel mükafatı]]
[[ba:Нобель премияһы]]
[[bar:Nobelpreis]]
[[bat-smg:Nuobelė premėjė]]
[[bcl:Nobel Prize]]
[[be:Нобелеўская прэмія]]
[[be-x-old:Нобэлеўская прэмія]]
[[bg:Нобелова награда]]
[[bn:নোবেল পুরস্কার]]
[[bpy:নোবেল পুরস্কার]]
[[br:Priz Nobel]]
[[bs:Nobelova nagrada]]
[[ca:Premi Nobel]]
[[cbk-zam:Premyo Nobel]]
[[ckb:خەڵاتی نۆبێل]]
[[cs:Nobelova cena]]
[[cy:Gwobr Nobel]]
[[da:Nobelprisen]]
[[de:Nobelpreis]]
[[diq:Xelata Nobeli]]
[[el:Βραβείο Νόμπελ]]
[[en:Nobel Prize]]
[[eo:Nobel-premio]]
[[es:Premio Nobel]]
[[et:Nobeli auhind]]
[[eu:Nobel Sariak]]
[[fa:جایزه نوبل]]
[[fi:Nobel-palkinto]]
[[fr:Prix Nobel]]
[[fur:Premi Nobel]]
[[fy:Nobelpriis]]
[[ga:Duais Nobel]]
[[gan:諾貝爾獎]]
[[gd:Duais Nobel]]
[[gl:Premios Nobel]]
[[gu:નોબૅલ પારિતોષિક]]
[[ha:Kyautar Nobel]]
[[he:פרס נובל]]
[[hi:नोबेल पुरस्कार]]
[[hif:Nobel Prize]]
[[hr:Nobelova nagrada]]
[[hu:Nobel-díj]]
[[hy:Նոբելյան մրցանակ]]
[[ia:Premio Nobel]]
[[id:Penghargaan Nobel]]
[[ilo:Premio Nobel]]
[[io:Nobel-premio]]
[[is:Nóbelsverðlaunin]]
[[it:Premio Nobel]]
[[ja:ノーベル賞]]
[[jv:Bebungah Nobel]]
[[ka:ნობელის პრემია]]
[[ki:Kĩheo ya Nobero]]
[[kk:Нобель сыйлығы]]
[[km:រង្វាន់ណូបែល]]
[[kn:ನೊಬೆಲ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿ]]
[[ko:노벨상]]
[[krc:Нобелни премиясы]]
[[ku:Xelata Nobelê]]
[[ky:Нобель сыйлыгы.]]
[[la:Praemium Nobelianum]]
[[lb:Nobelpräis]]
[[li:Nobelpries]]
[[lt:Nobelio premija]]
[[lv:Nobela prēmija]]
[[mg:Loka Nobel]]
[[mk:Нобелова награда]]
[[ml:നോബൽ സമ്മാനം]]
[[mn:Нобелийн шагнал]]
[[mr:नोबेल पारितोषिक]]
[[ms:Hadiah Nobel]]
[[my:နိုဗယ်ဆု]]
[[mzn:نوبل جایزه]]
[[nap:Premmio Nobel]]
[[nds:Nobelpries]]
[[ne:नोबेल पुरस्कार]]
[[new:नोबेल सिरपा]]
[[nl:Nobelprijs]]
[[nn:Nobelprisen]]
[[no:Nobelprisen]]
[[nov:Nobel Premie]]
[[nrm:Pris Nobel]]
[[oc:Prèmi Nobel]]
[[or:ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର]]
[[os:Нобелы преми]]
[[pl:Nagroda Nobla]]
[[pms:Premi Nobel]]
[[pnb:نوبل انعام]]
[[ps:نوبل جايزه]]
[[pt:Prémio Nobel]]
[[qu:Nobel Suñay]]
[[ro:Premiul Nobel]]
[[ru:Нобелевская премия]]
[[rue:Нобeлiвска премія]]
[[sa:नोबेल् प्रशस्तिः]]
[[sah:Нобель бириэмийэтэ]]
[[sc:Premiu Nobel]]
[[scn:Premiu Nobel]]
[[sh:Nobelova nagrada]]
[[simple:Nobel Prize]]
[[sk:Nobelova cena]]
[[sl:Nobelova nagrada]]
[[sq:Çmimi Nobel]]
[[sr:Нобелова награда]]
[[sv:Nobelpriset]]
[[sw:Tuzo ya Nobel]]
[[ta:நோபல் பரிசு]]
[[te:నోబెల్ బహుమతి]]
[[tg:Ҷоизаи Нобел]]
[[th:รางวัลโนเบล]]
[[tl:Gantimpalang Nobel]]
[[tr:Nobel Ödülü]]
[[tt:Nobel büläge]]
[[ug:نوبېل مۇكاپاتى]]
[[uk:Нобелівська премія]]
[[ur:نوبل انعام]]
[[uz:Nobel mukofoti]]
[[vec:Premio Nobel]]
[[vi:Giải Nobel]]
[[war:Pahidungog Nobel]]
[[xmf:ნობელიშ პრემია]]
[[yi:נאבעל פריז]]
[[yo:Ẹ̀bùn Nobel]]
[[zh:诺贝尔奖]]
[[zh-min-nan:Nobel Chióng]]
[[zh-yue:諾貝爾獎]]

Reviżjoni ta' 22:00, 2 April 2013

Il-Premju Nobel (bl-Iżvediż: Nobelpriset) huwa unur internazzjonali li jingħata ta' kull sena mill-gvern Żvediż. Il-premju jingħata lil persuni li jkunu ddistingwew ruħhom fid-diversi oqsma ta' għarfien, "li ġabu benefiċċji sostanzjali lill-umanità" bir-riċerki, skoperti u invenzjonijiet, bix-xogħol letterarju tagħhom, jew bl-impenn li urew lejn il-paċi fid-dinja.

Dan il-premju ġie stabbilit fl-1901 skont l-aħħar xewqat ta' Alfred Nobel (1833–1896), inventur tad-dinamita. Iċ-ċerimonja ssir fl-10 ta' Diċembru, fil-ġurnata tal-mewt tal-fundatur Żvediż.

It-testment ta' Alfred Nobel

It-testment ta' Alfred Nobel

Mal-mewt tiegħu, Alfred Nobel ħalla wirt ta' 31 miljun krona, 94% tal-assi kollha tiegħu. It-testment tiegħu, miktub fl-1895, ma jipprovdi l-ebda eredi dirett għall-wirt tiegħu, imma Alfred Nobel sejjaħ għal istituzzjoni li tippremja kull sena nies li taw l-impenn kbir tagħhom lejn l-umanità, li tejjbu jew għamlu progress konsiderevoli fil-qasam tal-għarfien u l-kultura f'ħames dixxiplini differenti: il-paċi jew diplomazija, il-letteratura, il-kimika, il-fiżjoloġija jew il-mediċina, u l-fiżika. Barra minn hekk, it-testment jgħid li n-nazzjonalità tal-persuna li jieħu l-premju m'għandha tilgħab l-ebda parti fl-għoti ta' dan l-istess premju.

Il-Fondazzjoni Nobel twieldet fid-29 ta' Ġunju, 1900. Din tara li timxi mal-aħħar xewqat tat-testatur, u tara li kollox jimxi skont ir-regoli fid-deżinjazzjoni tar-rebbieħa u tiċċekkja l-progress tan-nomina tagħhom. Il-Fondazzjoni innifisha mhijiex involuta fl-għażla tan-nominati għall-premju. Din l-istituzzjoni privata hi eżenti minn kull taxxa fl-Iżvezja (mill-1946) u mit-taxxi tal-investiment fl-Istati Uniti (mill-1956). Mis-snin tmenin, l-investimenti tal-Fondazzjoni ġabu aktar profitt fejn sa Diċembru tal-2007, l-assi kkontrollati mill-Fondazzjoni Nobel ammontaw għal 3.628 biljun krona (madwar 560 miljun dollaru Amerikan).

L-ewwel ċerimonja saret fl-1901 qrib l-akkademja rjali qadima tal-mużika ta' Stokkolma (iċ-ċerimonja tal-għoti tal-Premju Nobel għall-Paċi sar ġewwa Oslo). Mill-1902, il-premjijiet bdew jiġu mogħtija b'mod formali mir-Re tal-Iżvezja. Dawn il-premjijiet jingħataw waqt ċerimonja li ssir kull sena fl-10 ta' Diċembru. Madanakollu, l-ismijiet tar-rebbieħa jkunu diġà ġew imħabbra f'Ottubru mill-kumitati u l-istituzzjonijiet li jservu ta' ġurija. L-għotja tal-Premju Nobel twassal ukoll għar-rebħ ta' somma flus, li attwalment iddur mal-10 miljun krona Żvediża (ftit iktar minn miljun ewro). Il-premju ta' flus kien intiż fil-bidu sabiex jistimola għall-gradwati sabiex ikomplu jistgħanu fil-qasam tagħhom u jibqgħu jaħdmu jew jagħmlu r-riċerki mingħajr il-pressjoni tal-ġbir tal-fondi.

Il-premjijiet

Il-premjijiet bdew jingħataw mill-1901 taħt il-kategoriji segwenti:

Mill-1968, bi qbil mal-Fondazzjoni Nobel, il-Bank tal-Iżvezja (Sveriges Riksbank) beda jagħti wkoll il-Premju Nobel għall-Ekonomija. Minħabba li dan il-premju m'għandu l-ebda għeruq mix-xewqat ta' Nobel u ma jiġix iffinanzjat mill-fondi tal-familja Nobel, teknikament ma jistax jiġi kkunsidrat bħala premju Nobel (il-membri attwali tal-familja ma jaċċettawx bħala wieħed). Mill-1968 ġie deċiż li ma jiġux miżjuda iktar kategoriji ma' dawk preżenti.

Kritika

Meta Kissinger ġie ppremjat il-Premju Nobel għall-Paċi żewġ membri tal-Kumitat Nobel Norveġiż irriżenjaw bi protesta.

Il-Premju Nobel matul l-istorja ma kienx nieqes mill-kritika, partikularment fl-istorja riċenti tiegħu. L-iktar kritika li tingħata hi fuq kif l-għotja tal-premju ma ssirx minħabba l-merti tar-rebbieħ imma għall-"kumdita" politika ta' dan tal-aħħar, sakemm twassal sabiex il-Premju Nobel isir wieħed politiku.

Wieħed mill-aktar premjijiet kontroversjali kien dak tal-Premju Nobel għall-Paċi tal-2009 li ngħata lil Barack Obama. In-nominazzjonijiet kienu għalqu ħdax-il ġurnata wara li Obama kien beda uffiċjalment il-kariga ġdida tiegħu ta' President tal-Amerika. Obama stess stqarr li hu ma ħassx li kien jixraqlu dan l-unur. Dan il-premju lil Obama, flimkien ma' dawk li ngħataw preċedentament lil Jimmy Carter u Al Gore, wasslu għal akkużi ta' preferenzi xellugija.

Fost l-aktar Premju Nobel għall-Paċi kkritikat kien dak ta' Henry Kissinger u Lê Ðức Thọ, li aktar tard irrifjutaw dan il-premju. Dan wassal sabiex il-membri tal-Kumitat Nobel Norveġiż irriżenjaw. Ir-raġuni wara l-għotja tal-premju lil Kissinger u Thọ kien li kienu qabblu li jwaqqfu l-ġlied bejn il-Vjetnam ta' Fuq u l-Istati Uniti f'Jannar tal-1973. Madanakollu, meta dan il-premju ġie mħabbar l-ostilità bejn dawn iż-żewġ naħat kienet għadha hemmhekk. Ħafna kritiċi kienu tal-opinjoni li Kissinger kien aktar responsabbli li kabbar il-gwerra milli li prova jagħmel paċi.

Yasser Arafat, Shimon Peres, u Yitzhak Rabin irċevew il-Premju tal-Paċi fl-1994 għall-isforzi tagħhom sabiex tinkiseb il-paċi bejn l-Iżrael u l-Palestina. Skont il-ġurnalista Caroline Frost numru ta' kwistjonijiet, fosthom il-kundizzjoni gravi tar-refuġjati Palestinjani, ma ġewx indirizzati u ma ġiet stabbilita ebda paċi permanenti bejn l-Iżrael u l-Palestina. Immedjatament wara li l-unur ġie mħabbar ħames membri tal-Kumitat Nobel Norveġiż ikkundannaw lil Arafat bħala terrorista u rriżenjaw.

L-unur tal-2004 tal-Premju Nobel għal-Letteratura lil Elfriede Jelinek wasslet għal protesta min Knut Ahnlund, membru tal-Akkademja Żvediża. Dan tal-aħħar irriżenja fejn stqarr li l-għażla ta' Jelinek ikkawżat "ħsara irreparabbli lejn il-forzi progressivi kollha" u "kkonfondiet il-ħarsa ġenerali tal-letteratura bħala arti". Il-Premju għal-Letteratura tal-2009 għal Herta Müller ġab miegħu wkoll kritika, fejn skont il-Washington Post ħafna kritiċi u professuri letterarji Amerikani qatt ma kienu segħmu biha qabel. Din ħassbet lil ħafna fuq li l-premjijiet huma influwenzati mill-perspettiva Ewropea.

Ħoloq esterni