Khinalug
| Khinalug | |
|---|---|
 Ażerbajġan | |
 | |
| Amministrazzjoni | |
| District of Azerbaijan | Distrett ta' Quba |
| Isem uffiċjali | Xınalıq |
| Ismijiet oriġinali | Xınalıq |
| Ġeografija | |
| Koordinati | 41°10′40″N 48°07′37″E / 41.1778°N 48.1269°EKoordinati: 41°10′40″N 48°07′37″E / 41.1778°N 48.1269°E |
  Khinalug Khinalug (Azerbaijan) | |
| Għoli | 2,350 m |
| Demografija | |
| Popolazzjoni | 2,075 abitanti |
| Informazzjoni oħra | |
| Żona tal-Ħin | UTC+4 |
Khinalug, spelluta wkoll Khinalyg, Khinalig jew Khinaliq (bl-Ażerbajġani: Xınalıq; bil-Khinalug: Kətş), hija muniċipalità u villaġġ Kawkasu tal-qedem b'oriġini li jmorru lura għall-perjodu Albaniż Kawkasu. Tinsab fl-għoli, fil-muntanji tad-Distrett ta' Quba, l-Ażerbajġan. Il-muniċipalità ta' Khinalug tagħmel parti mid-Distrett ta' Quba u tikkonsisti mill-villaġġi ta' Khinalug u ta' Galaykhudat. Il-villaġġ ġie inkluż fil-Pajsaġġ Kulturali ta' Khinalig u r-Rotta tat-Transumanza ta' "Köç Yolu" bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023.[1]
Pożizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Khinalug tinsab fil-Lbiċ ta' Quba f'nofs il-muntanji l-kbar tal-Kawkasu li jifirdu l-Kawkasu tat-Tramuntana fir-Russja mill-Kawkasu tan-Nofsinhar. Khinalug huwa wkoll l-ogħla villaġġ fl-Ażerbajġan u fost l-ogħla fil-Kawkasu, u fost l-iżjed villaġġi remoti u iżolati fil-pajjiż. It-temp jinbidel b'mod drammatiku matul is-sajf u x-xitwa, u t-temperaturi jvarjaw bejn −20 °C u 18 °C. Khinalug għandha popolazzjoni ta' madwar 2,000 ruħ. Dan il-grupp żgħir ta' nies jitkellem bil-lingwa Khinalug, li hija lingwa iżolata fil-familja tal-lingwi tal-Kawkasu tal-Grigal, għalkemm bosta minnhom jitkellmu bl-Ażerbajġani wkoll.
Fis-7 ta' Ottubru 2006, il-President tal-Ażerbajġan, Ilham Aliyev, ħabbar pjanijiet biex jimmodernizza l-binjiet edukattivi, l-infrastruttura, il-binjiet tal-gvern u riżorsi oħra ta' Khinalug.
Fl-2007 Aliyev stabbilixxa r-Riżerva Storika-Arkitettonika u Etnografika Statali ta' Khinalug b'digriet presidenzjali, sabiex il-villaġġ jippreserva d-dehra, il-lingwa u d-drawwiet uniċi tiegħu.
Khinalug ġie inkluż fil-Lista ta' Osservazzjoni tal-2008 tal-Fond tal-Monumenti Dinjin fost il-100 sit li l-iktar jinsabu fil-periklu, minħabba t-tħassib dwar il-kostruzzjoni ta' triq bejn Khinalug u Quba. L-għan tal-elenkar f'din il-lista ma kienx li tiġi kkritikata l-attività turistika u kummerċjali potenzjali f'Khinalug, iżda iktar bħala twissija li l-iżvilupp il-ġdid ma għandux isir a skapitu tan-natura storika essenzjali tas-sit.
Il-Ministeru għall-Kultura u t-Turiżmu rrestawra l-bjut ta' kważi mitt dar f'Khinaluq fl-2011, u l-moskea tas-seklu 9 W.K. ġiet irrestawrata fl-2012–2014. Il-villaġġ u l-pajsaġġ tar-rotta tat-transumanza ta' "Köç Yolu" fil-madwar tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO matul il-45 sessjoni tal-Kumitat tal-Wirt Dinji tal-UNESCO.[1]
Fl-24 ta' Marzu 2024, l-istorika Bettany Hughes ġiet ikkwotata li kkollegat in-nisa ta' Khinalug mar-rapporti tal-qedem tal-Amazzoni, li kienu ġellieda nisa fit-tarf tad-dinja magħrufa dak iż-żmien.
Arkitettura
[immodifika | immodifika s-sors]Fiċ-ċentru tad-djar lokali hemm kolonni li jirfdu s-soqfa u l-bjut. Id-djar ma fihomx għamara. Madankollu, fihom bosta mħaded, gvieret u mutakkah (imħaded twal b'għamla rettangolari), kif ukoll saqqijiet żgħar u kbar. Id-djar ma fihomx imwejjed għaliex l-abitanti tal-villaġġ għandhom id-drawwa li joqogħdu bilqiegħda mal-art.
Kultura u drawwiet
[immodifika | immodifika s-sors]
L-abitanti ta' Khinaliq ippreservaw l-istil ta' għajxien tradizzjonali tagħhom. It-tiġijiet u ċerimonji oħra jsiru f'konformità rigoruża mar-riti li jintirtu minn ġenerazzjoni għall-oħra. F'dawn l-inħawi hemm abbundanza ta' tradizzjonijiet rikki marbuta max-xita u mal-kultivazzjoni tar-raba', flimkien ma' attitudni speċjali fil-konfront tal-annimali domestiċi, it-tiġijiet u l-funerali, kif ukoll mal-korpi ċelestjali. Ir-riti u t-tradizzjonijiet li saru parti integrali mill-ħajja huma marbuta mill-qrib mal-fenomeni naturali. L-abitanti tal-villaġġ huma fil-biċċa l-kbira kollha involuti fit-trobbija u fit-tnissil tan-nagħaġ. Fil-villaġġ tintuża teknika differenti tal-insiġ. Ix-xalel tas-suf minsuġa f'Khinaliq huma famuża mar-reġjun kollu ta' Quba. L-abitanti tal-villaġġi ġirien kienu jixtru din il-materja prima għall-ħwejjeġ ta' barra tagħhom. Fl-imgħoddi, chukha, li kienet xalla tas-suf, kienet ilbies nazzjonali li kien jintlibes min-nies iktar għonja fil-villaġġi. Jintlibsu wkoll kalzetti tas-suf ta' diversi lwien minħabba l-kesħa kbira tax-xitwa f'Khinaliq. Waħda mill-attivitajiet prinċipali li jwettqu wkoll l-abitanti lokali hija l-ġbir u t-tħejjija tal-ħxejjex aromatiċi u mediċinali. Dawn jinġabru u jitnixxfu biex imbagħad ikunu jistgħu jintużaw fil-produzzjoni tal-ikel u jinbigħu lit-turisti.
F'Awwissu f'Khinaliq jibda l-istaġun tal-għasel. L-għasel lokali għandu togħma u riħa differenti. L-abitanti lokali jsostnu li l-għasel huwa rimedju tajjeb għall-fejqan ta' xi 70 marda. Fil-ħarifa, l-abitanti jiċċelebraw l-istaġun tal-laħam tal-mogħoż li wkoll jingħad li għandu togħma speċjali.
F'Khinaliq, l-unitajiet domestiċi jużaw fjuwil naturali li ma jniġġisx wisq, magħmul mid-demel, u normalment jinħażen f'munzelli kubi jew brikks imsejħa tezek bl-Ażerbajġani. Fl-imgħoddi, dan it-tip ta' bijofjuwil kien jintuża b'mod mifrux fl-Ażerbajġan. Id-demel jinħażen f'munzelli u jitħallat mal-ħuxlief, jingħata għamliet speċjali u mbagħad jiġi ppressat. Il-brikks li jiffurmaw jitnixxfu fix-xemx u mbagħad jintużaw għall-kostruzzjoni ta' ħitan għoljin. Il-brikks huma l-fjuwil prinċipali li jintuża mill-abitanti ta' Khynalyg: dan il-materjal huwa ta' kwalità għolja u bis-saħħa tiegħu l-abitanti ma jħallsux spejjeż żejda.
Sfond etniku
[immodifika | immodifika s-sors]
L-abitanti ta' Khynalyg huma relatati mal-grupp etniku tal-Kawkasu tal-Grigal. Fil-biċċa l-kbira għandhom xagħarhom kannella, għajnejhom kannella jew blu, mhumiex twal ħafna, u pjuttost imbaċċin.
Huma ċertament fost is-26 tribù li jgħixu fl-Albanija tal-Kawkasu li l-filosfu Grieg Strabo semma fix-xogħol tiegħu Ġeografija.
Madwar il-villaġġ hemm tmien ċimiterju tal-qedem, li jkopru erja diversi drabi ikbar minn dik tal-villaġġ. Il-biċċa l-kbira tal-oqbra fihom tliet jew erba' saffi funebri. Il-kitbiet fuq il-lapidi tal-oqbra huma miktubin b'diversi alfabetti. Fis-seklu 10, sabiex jiddefendu lilhom infushom minn diversi tribujiet nomadiċi, bnew faċilitajiet speċjali tad-difiża, inkluż fortizza, f'Khynalyg: it-torri prinċipali tal-għassa kien jinkludi wkoll tempju Żoroastrijan. L-anzjani lokali jsostnu li l-patri li kien jgħix f'dan it-tempju kien jissejjaħ "Piajomard" u kien iħares fjamma eterna li kienet taqbad fit-tempju.
Lingwa
[immodifika | immodifika s-sors]
L-abitanti ta' Khinalug jitkellmu lingwa distinta iżolata li tagħmel parti mil-lingwi tal-Kawkasu tal-Grigal; jaf hija relatata iktar mill-qrib mal-lingwi Leżgiċi milli mal-gruppi tal-Kawkasu tal-Grigal, iżda dik ir-relazzjoni għadha ma ntwerietx. L-ewwel deskrizzjoni tal-lingwa Khinalug ġiet ipprovduta fil-kitbiet ta' R.F. von Erkert. Fil-ktieb tiegħu, Lingwi li Oriġinaw mill-Kawkasu, ippubblikat bil-Ġermaniż fi Vjenna fl-1895, huwa jiddeskrivi l-grammatika u l-frażeoloġija tal-lingwa Khinalug. Sabiex jitgħallem il-lingwa Khinalug, fergħa speċjali tal-Istitut tal-Lingwistika tal-Unjoni Sovjetika ġiet stabbilita fil-villaġġ fis-seklu 20. Il-lingwisti li ħadmu hemmhekk ikkompilaw l-alfabett kollu ta' din il-lingwa b'kitba Latina, li fiha 72 ittra. L-abitanti ta' Khinalug isejħu l-villaġġ tagħhom Ketsh, lilhom infushom Kettid, u l-lingwa tagħhom Ketshmits'. L-isem "Khinalug" beda jintuża fis-snin 50 u 60 tas-seklu 20. Oriġina jew mill-kultur tal-henna tal-blat tal-madwar jew minn isem tribù tal-Unni. L-istil tax-xagħar, li fl-imgħoddi kien popolari fost il-ġellieda Unni u Torok, għadu moda fil-villaġġ u x'aktarx li huwa uniku fl-Ażerbajġan kollu. Stili simili tax-xagħar illum il-ġurnata għadhom moda biss fis-Siberja u fil-Mongolja, għalkemm ġieli jintużaw ukoll fil-films storiċi. Dawn il-films spiss juru lis-subien żgħar b'xagħarhom imqaxxra kollha għajr għal troffa waħda twila bil-malji min-naħa ta' fuq ta' rashom. Is-subien żgħar fl-imgħoddi kien ikollhom din it-troffa xagħar sal-adolexxenza, u mbagħad kien ikollhom jaqtgħuha meta kienu jiddaħħlu fl-armata.
Il-popolazzjoni tal-villaġġ issegwi l-Iżlam Sunni Shafi'i. L-abitanti ta' Khynalyg huma reliġjużi ħafna u qabel ma ħaddnu l-Iżlam, kienu jipprattikaw iż-Żoroastrijaniżmu. Attwalment, hemm kważi għaxar moskej fil-villaġġ. Fis-seklu 12, Abu Muslim kien beda jipprietka dwar l-Iżlam fir-reġjun, u b'hekk il-Moskea tal-Ġimgħa li nbniet dak iż-żmien ingħatat ismu. Dan il-post sagru, li jinsab fuq l-għolja fiċ-ċentru tal-villaġġ, jitqies bħala l-prekursur tal-moskej lokali kollha. Żewġ blatiet, għoljin 2 metri, fuq in-naħa tal-lemin tad-daħla ta' din il-moskea għandhom kitbiet runiċi mnaqqxin magħhom. Mal-ħajt ta' moskea oħra hemm plakka msejħa "Pirjomard" li turi d-data tal-kostruzzjoni tagħha fl-1388 W.K.
Fl-eqdem parti tal-villaġġ bi traċċi taż-Żoroastrijaniżmu hemm is-Santwarju ta' Burj, li nbena fis-seklu 7, u jintuża biss għaċ-ċelebrazzjonijiet reliġjużi Musulmani.
Khynalyg huwa mdawwar bl-għerien, bil-pirs ("postijiet sagri" jew "santwarji" bl-Ażerbajġani), bit-tempji u bl-ateshgahs ("postijiet tat-talb taż-Żoroastrijaniżmu" bl-Ażerbajġani). Il-pirs jinsabu kullimkien. Kull wieħed minnhom fih il-qabar ta' persuna sagra - yevliya - midfuna fih. Kważi kull pir fih xena mal-ħajt ta' Ibrahim joffri lil ibnu Ismail għas-sagrifiċċju. L-iżjed pir famuż ta' dan il-villaġġ jissejjaħ Khydyr Nabi. Kull pir jitqies bħala rimedju kontra l-għajn tas-seħta. Pereżempju, il-pir Khydyr Nabi jżuruh dawk li jkollhom uġigħ ta' snien: fil-fatt huwa magħruf lokalment bħala l-pir tal-uġigħ tas-snien. L-abitanti jsostnu li jekk tieħu waħda mill-ġebliet tondi żgħar minn dan il-pir, l-uġigħ tas-snien jitlaq.
Pir magħruf ieħor jissejjaħ 40 Abbal. Dan kien il-post tat-talb ta' 40 dervish (dervish huwa qisu persuna sagra nomada bl-Ażerbajġani). Jinsab f'għar żewġ kilometri mill-villaġġ, fejn hemm fawwara tnixxi mill-art. Din il-fawwara titqies bħala sagra wkoll. Katusa twassal l-ilma mill-fawwara fid-djar tal-abitanti tal-villaġġ u fil-pjazza ċentrali. Matul l-iżjed avvenimenti u ċelebrazzjonijiet importanti, l-abitanti kollha ta' Khynalyg jinġabru f'din il-pjazza.
L-ateshgah effettivament hija muntanja "taqbad", li tinsab 2,600 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar u 5 kilometri 'l bogħod minn Khynalyg. Dan it-territorju muntanjuż huwa għani bid-depożiti tal-gass naturali. Skont l-abitanti lokali, hemm postijiet oħra simili fil-periferiji ta' Khynalyg. Blat illostrat sew mitfugħ fil-fjammi, kif ukoll ċagħaq sparpaljat kullimkien, jagħtu l-impressjoni ta' xi torri li ċeda. L-abitanti lokali ma jmorrux hemmhekk biex jitolbu, iżda iktar biex jagħmlu xi picnic, isajru l-kebabs fuq dan il-ġebel, u mbagħad jixxemxu, filwaqt li jitpaxxew bis-sbuħija tal-artijiet għoljin. Rikba biż-żiemel minn Khynalyg għal Ateshgah iddum xi 30 minuta, mentri bil-mixi ddum xi sagħtejn jew tliet sigħat.
Il-leġġenda dwar Ateshgah tirrakkonta li ragħaj, li żar il-post bil-merħla tiegħu f'jum ta' sirda, kien ġabar ħafna injam biex iqabbad ħuġġieġa. Madankollu, malli qabbadha, l-inħawi kollha ħadu n-nar: ir-ragħaj twerwer u beda jbus il-ġebel u jitlob lil Allah. Minn dak iż-żmien 'l hawn, jingħad li l-fjamma qatt ma ntfiet, u l-post jitqies bħala sagru, u sussegwentement sar tempju. Tabilħaqq, wieħed jista' japprezza minn dawn il-postijiet għaliex l-Ażerbajġan huwa magħruf bħala "l-Art tan-Nar".
Il-Muntanja Tufandag li tinsab faċċata ta' Khynalyg titqies bħala sagra. Normalment, il-quċċata tagħha spiss tkun miksija biċ-ċpar u r-riħ dejjem ikun jonfoħ. Skont waħda mil-leġġendi, il-fdalijiet tal-villaġġ tal-qedem ta' qabel li nqered elf sena ilu b'terremot jinsabu fuq il-muntanja. L-abitanti ta' dan il-villaġġ x'aktarx li stabbilew il-villaġġ attwali ta' Khynalyg. Skont l-abitanti ta' Khynalyg, din il-muntanja wkoll fiha post imsejjaħ Pira-Mykhykh, li jitqies bħala sagru għalihom.
Din il-muntanja hija waħda mill-ktajjen muntanjużi tal-Kawkasu Minuri, u tinsab fit-Tramuntana tal-pajjiż. Fl-Ażerbajġan, hemm seba' muntanji b'għoli ta' iktar minn 4,000 metru, u kollha kemm huma jinsabu fit-Tramuntana tal-pajjiż, fir-reġjuni ta' Quba u ta' Gusar. Waħda mill-qċaċet tal-Muntanja Tufandag hija għolja 4,062.8 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar u ngħatat isem Chingiz Mustafayev, il-ġurnalist li nqatel fil-front u li jitqies bħala eroj nazzjonali tal-Ażerbajġan.
Sabiex wieħed jitgħallem dwar l-istorja ta' Khynalyg u jara l-artefatti tal-qedem tiegħu, wieħed jista' jżur il-Mużew Storiku u Etnografiku tal-villaġġ ta' Khinalug, li ġie stabbilit fl-2001. F'żewġ sezzjonijiet tal-mużew, b'erja totali ta' 160 m2, wieħed jista' jara bċejjeċ tal-fuħħar tradizzjonali, ilbies, twapet, għodod, muniti, armi u ritratti ta' rappreżentanti famużi tal-villaġġ.
Tempju tan-nar ta' Atashgah
[immodifika | immodifika s-sors]
Atashgah (atash-kadeh) huwa tempju tan-nar Żoroastrijan bi fjamma naturali u jinsab madwar 5 kilometri mill-villaġġ f'altitudni ta' madwar 3,000 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, qrib il-quċċata tal-muntanja Shahdag, fil-bażi tal-blata ta' Gizil-gaya. It-tempju ġie rrestawrat fis-sit ta' fdalijiet preċedenti bl-isforzi tal-Organizzazzjoni Dinjija taż-Żoroastrijaniżmu u tal-Ministeru għall-Kultura u t-Turiżmu fl-2016. Dan ġie elenkat fil-Lista tal-monumenti storiċi u kulturali protetti mill-istat tar-Repubblika tal-Ażerbajġan bl-ID #4647.
L-eżistenza ta' binjiet reliġjużi taż-Żoroastrijaniżmu f'din il-parti tal-Kawkasu tissemma kemm-il darba minn diversi awturi.
Adam Olearius, vjaġġatur Ġermaniż tas-seklu 17 kiteb:
"...Matul dak iż-żmien imexxu l-bhejjem tal-ifrat tagħhom lejn il-Muntanja ta' Elbours, fejn mhux biss isibu ajru iktar miti, iżda mergħat tajbin daqs dawk tal-Persja. Dik il-muntanja tagħmel parti mill-Kawkasu, u tant hi għolja li wieħed jista' jaħseb li tinsab 'il bogħod ħafna, saħansitra li tinsab fuq naħa waħda ta' Tabristan, lejn il-Georgia, iżda mbagħad wieħed jista' fil-fatt jiskopriha minn Kale Kuhestan, u l-muntanji l-oħra fil-qrib ta' Scamachie. Kien fuq din il-Muntanja ta' Elbours, kif ġie ddokumentat, li l-Persjani kellhom u kienu jqimu n-Nar perpetwu tagħhom: iżda issa lanqas biss hemm traċċa tiegħu, la hemm, u lanqas qrib Jesche, għalkemm Texeira, u dawk li jsegwuh, jgħidulna l-kontra ta' dan. Iżda huwa minnu li hemm, sal-ġurnata tal-lum, fl-Indji, ċerti rġiel reliġjużi, li jqimu n-Nar, u jżommuh imqabbad u jħarsuh l-istess kif kienu jagħmlu qabilhom il-Persjani..."
Skont id-deskrizzjoni u l-mappa, Olearius sejjaħ il-Muntanja Shahdag bħala Elburs.
Il-membru tal-kleru Armen, Makar Barkhudariants, fl-1893 ipprovda wkoll tagħrif dwar it-tempju tan-nar tal-qedem ta' Khinalig:
"... fid-distrett ta' Quba nbena baghin (tempju), qrib il-villaġġ ta' Khinalik, viċin vulkan imsejjaħ Ateshgah, fejn inbnew diversi binjiet fuq il-fdalijiet tal-qedem minn insedjaturi ġodda mill-Indja."
Leġġenda dwar ħlejqa tal-borra
[immodifika | immodifika s-sors]Skont leġġenda, il-villaġġ ta' Khynalyg mhuwiex magħruf biss għat-tradizzjonijiet antiki tiegħu, iżda anke għaliex l-abitanti tiegħu jsostnu li raw ħlejqa tal-borra. Fl-1988, kaċċatur żagħżugħ imsejjaħ Babaali Babaaliyev staħba f'wieħed mill-għerien qrib Khynalyg: huwa kien qed jikkaċċja l-mogħoż selvaġġi, li kienu jidħlu fl-għerien spiss biex jilgħaqu l-melħ tal-blat. F'nofs nagħsa, il-kaċċatur stenbaħ u ra lil xi ħadd li kien qed jimblokka d-daħla tal-għar b'ġismu. Babaali sostna li ħlejqa b'għamla qisha ta' bniedem kbir b'ħafna xagħar kien iċċassa lejh u qagħad hemm fis-silenzju. Imwaħħax, il-kaċċatur ma azzardax jiċċaqlaq. Idejh ibbiesu, u lanqas biss seta' jagħmel pass biex joqrob lejn l-ixkubetta li kellu fil-qrib. Il-ħlejqa baqgħet tiċċassa lejh, iżda mbagħad iddeċidiet li titlaq. Minn dak iż-żmien 'l hawn, Babaali baqa' xxukkjat, qatt ma rkupra u qatt ma reġa' resaq qrib dak il-post.
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Pajsaġġ Kulturali ta' Khinalig u r-Rotta tat-Transumanza ta' "Köç Yolu" ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO f'Settembru 2023.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".[1]
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors].jpg)
.jpg)
.jpg)
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ d "Cultural Landscape of Khinalig People and "Köç Yolu" Transhumance Route - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-03-22.