Il'ja Prigožini
Il-Viskonti Il'ja Romanovich Prigožini (spellut ukoll Ilya Prigogine; pronunzja: /prɪˈɡoʊʒiːn/; bir-Russu: Илья́ Рома́нович Приго́жин; twieled fil-25 ta' Jannar [skont sorsi oħra fit-12 ta' Jannar] 1917 – miet fit-28 ta' Mejju 2003) kien kimiku fiżiku Belġjan ta' oriġini Russa-Lhudija, magħruf għax-xogħol tiegħu rigward l-istrutturi dissipattivi, is-sistemi kumplessi u l-irriversibbiltà.[1][2][3][4][5]
Ix-xogħol ta' Prigogine wasslu biex jirbaħ il-Premju Nobel għall-Kimika fl-1977 "għall-kontributi tiegħu fit-termodinamika mhux f'ekwilibriju, b'mod partikolari t-teorija dwar l-istrutturi dissipattivi",[6] kif ukoll il-Premju Francqui fl-1955 u l-Medalja Rumford fl-1976.
Bijografija
[immodifika | immodifika s-sors]Ħajja bikrija u studji
[immodifika | immodifika s-sors]Prigogine twieled f'Moska ftit xhur qabel ir-Rivoluzzjoni ta' Ottubru tal-1917, f'familja Lhudija. Missieru, Ruvim (Roman) Abramovich Prigogine, kien kimiku li studja fl-Iskola Teknika Imperjali ta' Moska u kien is-sid ta' fabbrika tas-sapun; ommu, Yulia Vikhman, kienet pjanista li attendiet il-Konservatorju ta' Moska. Fl-1921, il-fabbrika ġiet nazzjonalizzata mir-reġim Sovjetiku l-ġdid u żdied in-nuqqas ta' sigurtà qalb il-gwerra ċivili, għaldaqstant il-familja telqet mir-Russja. Wara perjodu qasir fil-Litwanja, familtu marret tgħix il-Ġermanja f'Berlin; 8 snin wara, minħabba l-qagħda ekonomika batuta u minħabba li bil-mod il-mod beda jfeġġ in-Nażiżmu, marru jgħixu f'Brussell, il-Belġju, fejn Prigogine ngħata n-nazzjonalità Belġjana fl-1949. Ħuh Alexandre (1913–1991) sar ornitologu.
Bħala adolexxenti, Prigogine kien interessat fil-mużika, fl-istorja u fl-arkeoloġija. Huwa ggradwa mill-Athenée d'Ixelles fl-1935, fejn studja l-Grieg u l-Latin. Il-ġenituri tiegħu ħeġġewh isir avukat, u inizjalment inkiteb biex jagħmel l-istudji tiegħu fid-dritt fl-Università Ħielsa ta' Brussell. Dak iż-żmien huwa żviluppa interess fil-psikoloġija u fl-istudju tal-imġiba; min-naħa l-oħra, iktar ma beda jaqra dwar dawn is-suġġetti, iktar qanqal l-interess tiegħu fil-kimika, peress li l-proċessi kimiċi għandhom impatt fuq il-moħħ u fuq il-ġisem; dan qanqal ukoll interess iktar fundamentali fil-fiżika, peress li tispjega l-kimika. Fl-aħħar mill-aħħar iddeċieda li jtemm l-istudji tiegħu fil-fakultà tal-liġi.
Wara Prigogine nkiteb biex jistudja l-kimika u l-fiżika f'daqqa fl-Università Ħielsa ta' Brussell, xi ħaġa li rnexxielu jagħmel b'"suċċess liema bħalu"; huwa kiseb l-ekwivalenti ta' Masters fiż-żewġ dixxiplini fl-1939, u dottorat fil-kimika fl-1941 taħt Théophile de Donder.
Karriera bikrija, it-Tieni Gwerra Dinjija
[immodifika | immodifika s-sors]Huwa beda l-karriera ta' riċerka tiegħu taħt l-okkupazzjoni Ġermaniża tal-Belġju. Mill-1940 'il quddiem, huwa kien jagħti lekċers klandestinament lill-istudenti. Fl-1941, l-università għalqet formalment biex tipprotesta kontra l-ħatra sfurzata tal-professuri Fjammingi pro-Nażisti tal-Ordni l-Ġdida mill-okkupazzjoni Ġermaniża; huwa kompla jagħti lekċers klandestinament sal-Liberazzjoni tal-Belġju fl-1944. Matul dak iż-żmien huwa ppubblika 21 artiklu wkoll. Fl-1943, Prigogine u dik li fil-futur saret martu, Hélène Jofé, ġew arrestati mill-Ġermaniżi; wara bosta interventi inkluż mir-Reġina Eliżabetta, eventwalment inħelsu ftit ġimgħat wara.
Karriera iktar 'il quddiem
[immodifika | immodifika s-sors]Fl-1951 huwa sar professur ta' 34 sena; huwa kien l-iżgħar professur li qatt laħaq fil-fakultà tax-xjenza fi Brussell. Fl-1959 inħatar direttur tal-Istitut Internazzjonali ta' Solvay fi Brussell, il-Belġju. F'dik is-sena, beda jgħallem ukoll fl-Università ta' Texas f'Austin fl-Istati Uniti, fejn iktar 'il quddiem inħatar bħala Professur tal-Fiżika u tal-Inġinerija Kimika. Mill-1961 sal-1966 kien affiljat mal-Istitut ta' Enrico Fermi fl-Università ta' Chicago u kien professur mistieden fl-Università tal-Majjistral. F'Austin, fl-1967, huwa stabbilixxa b'mod konġunt iċ-Ċentru għat-Termodinamika u l-Mekkanika Statistika, li issa sar iċ-Ċentru għas-Sistemi Kwantistiċi Kumplessi. F'dik is-sena, huwa reġa' lura l-Belġju, fejn sar id-direttur taċ-Ċentru għat-Termodinamika u l-Mekkanika Statistika.
Huwa kien membru ta' bosta organizzazzjonijiet xjentifiċi, u ngħata bosta għotjiet, premjijiet u 53 lawrja onorarja. Fl-1955, Prigogine ngħata l-Premju Francqui għax-Xjenzi Eżatti. Għall-istudju tiegħu fit-termodinamika irriversibbli, huwa ngħata l-Medalja Rumford fl-1976, u fl-1977 ingħata l-Premju Nobel għall-Kimika "għall-kontributi tiegħu fit-termodinamika mhux f'ekwilibriju, b'mod partikolari t-teorija dwar l-istrutturi dissipattivi". Fl-1989 ingħata t-titlu ta' viskonti fin-nobbiltà Belġjana mir-Re tal-Belġjani. Sa mewtu, huwa kien il-President tal-Akkademja Internazzjonali tax-Xjenza ta' Munich u fl-1997 kien wieħed mill-fundaturi tal-Kummissjoni Internazzjonali dwar l-Edukazzjoni fuq Distanza, aġenzija ta' akkreditazzjoni dinjija. Prigogine ngħata dottorat onorarju mingħand l-Università ta' Heriot-Watt fl-1985 u fl-1998 ingħata dottorat honoris causa mingħand l-Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku fil-Belt tal-Messiku, il-Messiku.
Prigogine żżewweġ lill-poeta Belġjana Hélène Jofé (bħala awtriċi magħrufa wkoll bħala Hélène Prigogine) u fl-1945 kellhom lil binhom Yves. Wara d-divorzju, huwa żżewweġ lill-ispiżjara mwielda Pollakka Maria Prokopowicz (magħrufa wkoll bħala Maria Prigogine) fl-1961. Fl-1970 kellhom lil binhom Pascal.
Fl-2003 huwa kien wieħed mit-22 rebbieħ tal-Premju Nobel li ffirmaw il-Manifest Umanist.
Riċerka
[immodifika | immodifika s-sors]Prigogine ddefinixxa l-istrutturi dissipattivi u r-rwol tagħhom fis-sistemi termodinamiċi għall-ekwilibriju, skoperta li wasslitu biex jirbaħ il-Premju Nobel għall-Kimika fl-1977. Fil-qosor, Ilya Prigogine skopra li l-importazzjoni u d-dissipazzjoni tal-enerġija fis-sistemi kimiċi setgħu jwasslu biex ifeġġu strutturi ġodda (jiġifieri strutturi dissipattivi) minħabba l-awtoorganizzazzjoni interna mill-ġdid. Fit-test tiegħu tal-1955, Prigogine silet kollegamenti bejn l-istrutturi dissipattivi u l-instabbiltà ta' Rayleigh-Bénard u l-mekkaniżmu ta' Turing. Ix-xogħol tiegħu tal-1977 dwar l-awtoorganizzazzjoni mill-ġdid ġie rikonoxxut bħala rilevanti għall-psikoloġija.
Teorija tal-istrutturi dissipattivi
[immodifika | immodifika s-sors]It-teorija tal-istrutturi dissipattivi wasslet għal riċerka pijuniera fis-sistemi awtoorganizzattivi kif ukoll għal kwistjonijiet filosofiċi marbuta mal-formazzjoni tal-kumplessità fl-entitajiet bijoloġiċi u l-għan tar-rwol kreattivi u irriversibbli tal-ħin fix-xjenzi naturali.
Flimkien mal-Professur Robert Herman, huwa żviluppa wkoll il-bażi tal-mudell taż-żewġ fluwidi, mudell tat-traffiku fl-inġinerija tat-traffiku għan-networks urbani, analogu għall-mudell taż-żewġ fluwidi fil-mekkanika statistika klassika, problema komuni li kienet ġibdet l-attenzjoni ta' Prigogine xi snin qabel.
Il-kunċett formali tal-awtoorganizzazzjoni ta' Prigogine ntuża wkoll bħala "pont komplementari" bejn it-teorija tas-sistemi ġenerali u t-termodinamika, sabiex iwassal għal konċiljazzjoni ta' xi kunċetti mċajpra tat-teorija ta' sistemi importanti, fosthom l-entropija minflok id-diżordni molekolari, u t-tfaċċar, il-fluttwazzjonijiet u l-irriversibbiltà minflok "it-twelid u l-mewt" b'rigorożità xjentifika.
Xogħol rigward problemi mhux solvuti fil-fiżika
[immodifika | immodifika s-sors]Iktar 'il quddiem fil-karriera tiegħu, ix-xogħol tiegħu kkonċentra fuq ir-rwol fundamentali tal-indeterminiżmu fis-sistemi nonlineari fil-livell klassiku u kwantistiku. Prigogine b'mod konġunt ma' ħaddiema oħra ppropona l-estensjoni tal-ispazju ta' Liouville tal-mekkanika kwantistika. Spazju ta' Liouville huwa l-ispazju ta' vector iffurmat minn sett ta' operaturi lineari (awtokolleganti), mgħammra bi prodott intern, li jaġixxu fuq spazju ta' Hilbert. Jeżisti mmappjar ta' kull operatur lineari fl-ispazju ta' Liouville, iżda mhux kull operatur awtokolleganti tal-ispazju ta' Liouville għandu kontroparti fl-ispazju ta' Hilbert, u f'dan is-sens l-ispazju ta' Liouville għandu struttura iktar rikka mill-ispazju ta' Hilbert. Il-proposta tal-estensjoni tal-ispazju ta' Liouville ta' Prigogine b'mod konġunt ma' xi ħaddiema oħra kellha l-għan li ssolvi l-problema tal-vleġġa tal-ħin fit-termodinamika u l-problema tal-kejl tal-mekkanika kwantistika.
Prigogine għamilha wkoll ta' koawtur ta' diversi kotba flimkien ma' Isabelle Stengers, inkluż It-Tmiem taċ-Ċertezza u La Nouvelle Alliance (Ordni mill-Kaos).
It-Tmiem taċ-Ċertezza
[immodifika | immodifika s-sors]Fil-ktieb tiegħu tal-1996, La Fin des certitudes (It-Tmiem taċ-Ċertezza), li nkiteb b'kollaborazzjoni ma' Isabelle Stengers u li ġie ppubblikat bl-Ingliż fl-1997 bħala The End of Certainty: Time, Chaos, and the New Laws of Nature, Prigogine jsostni li d-determiniżmu ma għadux twemmin xjentifiku vijabbli: "Iktar ma nsiru nafu dwar l-univers tagħna, iktar qed isir diffiċli li wieħed jemmen fid-determiniżmu". Din hija differenza ewlenija meta mqabbel mal-approċċ ta' Newton, Einstein u Schrödinger, li kollha kemm huma esprimew it-teoriji tagħhom f'termini ta' ekwazzjonijiet deterministiċi. Skont Prigogine, id-determiniżmu jitlef is-setgħa spjegattivi tiegħu fid-dawl tal-irriversibbiltà u tal-instabbiltà.
Prigogine jittraċċa l-kwistjoni tad-determiniżmu lura għal Darwin, li t-tentattiv tiegħu li jispjega l-varjabbiltà individwali skont l-evoluzzjoni fil-popolazzjonijiet ispira lil Ludwig Boltzmann biex jispjega l-imġiba tal-gassijiet f'termini ta' popolazzjonijiet ta' partikoli iktar milli partikoli individwali. Dan wassal għall-qasam tal-mekkanika statistika u għar-realizzazzjoni li l-gassijiet jgħaddu minn proċessi irriversibbli. Fil-fiżika deterministika, il-proċessi kollha huma irriversibbli tul iż-żmien, li jfisser li jistgħu jipproċedu lura kif ukoll 'il quddiem tul iż-żmien. Skont l-ispjegazzjonijiet ta' Prigogine, id-determiniżmu fundamentalment huwa ċ-ċaħda tal-vleġġa tal-ħin. Mingħajr il-vleġġa tal-ħin, ma għadx hemm mument privileġġat magħruf bħala l-"preżent", li jiġi wara "passat" determinat u li jiġi qabel "futur" mhux determinat. Il-ħin kollu sempliċement jingħata, bil-futur determinat jew mhux determinat daqs il-passat. Bl-irriversibbiltà, il-vleġġa tal-ħin tiġi introdotta mill-ġdid fil-fiżika. Prigogine jinnota bosta eżempji ta' irriversibbiltà, inkluż id-diffużjoni, id-deterjorament radjoattiv, ir-radjazzjoni solari, it-temp kif ukoll it-tfaċċar u l-evoluzzjoni tal-ħajja. Bħas-sistemi tat-temp, l-organiżmi huma sistemi instabbli li jeżistu 'l bogħod mill-ekwilibriju termodinamiku. L-instabbiltà tirreżisti l-ispjegazzjoni deterministika standard. Minflok, minħabba sensittività għall-kundizzjonijiet inizjali, is-sistemi instabbli jistgħu jiġu spjegati biss statistikament, jiġifieri f'termini ta' probabbiltà.
Prigogine jsostni li l-fiżika skont Newton issa ġiet "estiża" tliet darbiet: l-ewwel bl-introduzzjoni tal-ħin spazjali fir-relattività ġenerali, imbagħad bl-użu tal-funzjoni tal-mewġ fil-mekkanika kwantistika, u finalment bir-rikonoxximent tal-indeterminiżmu fl-istudju tas-sistemi instabbli (it-teorija tal-kaos).
Pubblikazzjonijiet
[immodifika | immodifika s-sors]- Prigogine, I.; Defay, R. (1954). Chemical Thermodynamics. Londra: Longmans Green and Co.
- Prigogine, I. (1955). Introduction to Thermodynamics of Irreversible Processes. Springfield, Illinois: Charles C. Thomas Publisher.
- Prigogine, Ilya (1957). The Molecular Theory of Solutions. Amsterdam: North Holland Publishing Company.
- Prigogine, Ilya (1961). Introduction to Thermodynamics of Irreversible Processes (Second ed.). New York: Interscience. OCLC 219682909.
- Prigogine, Ilya (1962). Non-equilibrium statistical mechanics. Monographs in Statistical Physics and Thermodynamics, Vol. I. Interscience Publishers.[36] 2017 reprint. Courier Dover Publications. 27 February 2017. ISBN 978-0-486-82040-8.
- Defay, R. & Prigogine, I. (1966). Surface tension and adsorption. Longmans, Green & Co. LTD.
- Glansdorff, Paul; Prigogine, I. (1971). Thermodynamics Theory of Structure, Stability and Fluctuations. Londra: Wiley-Interscience.
- Prigogine, Ilya; Herman, R. (1971). Kinetic Theory of Vehicular Traffic. New York: American Elsevier. ISBN 0-444-00082-8.
- Prigogine, Ilya; Nicolis, G. (1977). Self-Organization in Non-Equilibrium Systems. Wiley. ISBN 0-471-02401-5.
- Prigogine, Ilya (1980). From Being To Becoming. Freeman. ISBN 0-7167-1107-9.
- Prigogine, Ilya; Stengers, Isabelle (1984). Order out of Chaos: Man's new dialogue with nature. Flamingo. ISBN 0-00-654115-1. 2018 edition. Verso Books. It-23 ta' Jannar 2018. ISBN 978-1-78663-100-8.
- Prigogine, I. The Behavior of Matter under Nonequilibrium Conditions: Fundamental Aspects and Applications in Energy-oriented Problems, United States Department of Energy, Progress Reports:
- Settembru 1984 – Novembru 1987, (7 October 1987). Department of Physics at the University of Texas-Austin.
- Il-15 ta' April 1988 – l-14 ta' April 1989, (Jannar 1989), Center for Studies in Statistical Mathematics at the University of Texas-Austin.
- Il-15 ta' April 1990 – l-14 ta' April 1991, (Diċembru 1990), Center for Studies in Statistical Mechanics and Complex Systems at the University of Texas-Austin.
- Nicolis, G.; Prigogine, I. (1989). Exploring complexity: An introduction. New York, NY: W. H. Freeman. ISBN 0-7167-1859-6.
- Prigogine, I. "Time, Dynamics and Chaos: Integrating Poincare's 'Non-Integrable Systems'", Center for Studies in Statistical Mechanics and Complex Systems at the University of Texas-Austin, United States Department of Energy-Office of Energy Research, Commission of the European Communities (Ottubru 1990).
- Prigogine, Ilya (1993). Chaotic Dynamics and Transport in Fluids and Plasmas: Research Trends in Physics Series. New York: American Institute of Physics. ISBN 0-88318-923-2.
- Petrosky, T. & Prigogine, I. (1997). The Liouville space extension of quantum mechanics. In: Advances in Chemical Physics, 99, 1-120.
- Prigogine, Ilya; Stengers, Isabelle (1997). The End of Certainty. The Free Press. ISBN 978-0-684-83705-5.
- Kondepudi, Dilip; Prigogine, Ilya (1998). Modern Thermodynamics: From Heat Engines to Dissipative Structures. Wiley. ISBN 978-0-471-97394-2. Kondepudi, Dilip; Prigogine, Ilya (il-31 ta' Diċembru 2014). L-edizzjoni tal-2014. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-37181-7.
- Prigogine, Ilya (2002). Advances in Chemical Physics. New York: Wiley InterScience. ISBN 978-0-471-26431-6.
- Editur (ma' Stuart A. Rice) tas-sensiela ta' kotba dwar l-Avvanzi fil-Fiżika Kimika ppubblikata minn John Wiley & Sons (attwalment iktar minn 140 volum).
- Prigogine I, (saġġi u intervisti) Is future given?, World Scientific, 2003. ISBN 9789812385086 (145 paġna).
Premju Ilya Prigogine għat-Termodinamika
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Premju Ilya Prigogine għat-Termodinamika beda jingħata fl-2001 taħt il-patroċinju ta' Ilya Prigogine nnifsu sa mewtu fl-2003. Kien jingħata fuq bażi biennali matul il-Konferenza Ewropea Konġunta dwar it-Termodinamika u jqis il-fergħat kollha tat-termodinamika (applikata, teorika u sperimentali, kif ukoll it-termodinamika kwantistika u t-termodinamika klassika).
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Prigogine, I.; Nicolis, G. (1 May 1967). "On Symmetry-Breaking Instabilities in Dissipative Systems". The Journal of Chemical Physics. 46 (9): 3542–3550. Bibcode:1967JChPh..46.3542P. doi:10.1063/1.1841255. ISSN 0021-9606.
- ^ Prigogine, I.; Lefever, R. (15 February 1968). "Symmetry Breaking Instabilities in Dissipative Systems. II". The Journal of Chemical Physics. 48 (4): 1695–1700. Bibcode:1968JChPh..48.1695P. doi:10.1063/1.1668896. ISSN 0021-9606.
- ^ Nicolis, G.; Prigogine, I. (1971). "Fluctuations in Nonequilibrium Systems". Proceedings of the National Academy of Sciences. 68 (9): 2102–2107. Bibcode:1971PNAS...68.2102N. doi:10.1073/pnas.68.9.2102. PMC 389361. PMID 16591943.
- ^ Prigogine, I.; Nicolis, G. (1971). "Biological order, structure and instabilities". Quarterly Reviews of Biophysics. 4 (2–3): 107–148. doi:10.1017/S0033583500000615. hdl:2152/24145. ISSN 1469-8994. PMID 4257403.
- ^ Prigogine, I.; Lefever, R. (1973), Haken, H. (ed.), "Theory of Dissipative Structures", Synergetics: Cooperative Phenomena in Multi-Component Systems, Wiesbaden: Vieweg+Teubner Verlag, pp. 124–135, doi:10.1007/978-3-663-01511-6_10, ISBN 978-3-663-01511-6.
- ^ "Ilya Prigogine – Facts". NobelPrize.org (bl-Ingliż). Miġbur 2025-05-28.