Fuerte de Samaipata
Il-Fuerte de Samaipata jew il-Forti ta' Samaipata, magħruf ukoll sempliċement bħala "El Fuerte", huwa sit arkeoloġiku pre-Kolombjan u Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO li jinsab fil-Provinċja ta' Florida, id-Dipartiment ta' Santa Cruz, il-Bolivja.[1] Jinsab fl-għoljiet tal-Lvant ta' qabel l-Andes Bolivjani u huwa destinazzjoni turistika popolari fost il-Bolivjani u l-barranin, aċċessibbli mir-raħal ta' Samaipata fil-qrib. Is-sit arkeoloġiku ta' El Fuerte huwa uniku peress li jinkorpora l-binjiet ta' tliet kulturi differenti: Chanè, Inka u Spanjoli.
Għalkemm jissejjaħ bħala forti, il-Forti ta' Samaipata kellu wkoll funzjoni reliġjuża, ċerimonjali u residenzjali. Il-kostruzzjoni tiegħu x'aktarx li nbdiet miċ-Chané, poplu ta' qabel l-Imperu tal-Inka ta' oriġini Arawak. Hemm ukoll fdalijiet ta' pjazza u ta' residenzi tal-Inka, li jmorru lura għall-aħħar tas-seklu 15 u għall-bidu tas-seklu 16 meta l-Imperu tal-Inka ġie estiż lejn il-Lvant mill-artijiet għoljin tal-Andes fl-għoljiet subtropikali. Iċ-Chané, l-Inka u l-Ispanjoli kollha ġarrbu attakki mingħand il-ġellieda Guarani (Chiriguano) li insedjaw ir-reġjun. Il-Guarani ħakmu l-pjanuri u l-widien ta' Santa Cruz u okkupaw l-inħawi ta' Samaipata. Il-Guarani ddominaw ir-reġjun ukoll waqt il-perjodu kolonjali Spanjol.
L-Ispanjoli bnew insedjament fil-Forti ta' Samaipata, u hemm fdalijiet ta' binjiet b'arkitettura tipika tal-Għarab tal-Andalusija. L-Ispanjol ma tantx damu biex jabbandunaw il-forti u marru jgħixu f'wied fil-qrib, fejn stabbilew ir-raħal ta' Samaipata fl-1618.[2]
Imperu tal-Inka
[immodifika | immodifika s-sors]Is-sit ta' Samaipata ġie okkupat bħala żona tar-ritwali u residenzjali għall-ħabta tat-300 W.K. miċ-Chané tal-perjodu tal-Mojocoyas (mill-200 sat-800 W.K.) u ddew isawru l-blata l-kbira taċ-ċentru ċerimonjali ta' Samaipata.
Skont il-kronista Spanjol tas-seklu 17, Diego Felipe de Alcaya, l-Inka, x'aktarx lejn l-aħħar tar-renju ta' Tupac Yupanqui (li rrenja fl-1471-1493), bdew jinkorporaw l-inħawi ta' Samaipata fl-imperu tagħhom. Qarib ta' Yupanqui jismu Guacane mexxa armata tal-Inka lejn l-inħawi u permezz ta' doni elaborati rnexxielu jipperswadi l-mexxej lokali Grigota u lill-50,000 ruħ ta' taħtu biex jiġu sottomessi għat-tmexxija tal-Inka. Guacane stabbilixxa l-belt kapitali tiegħu f'Samaipata jew Sabay Pata fuq quċċata ta' muntanja f'elevazzjoni ta' 1,900 metru (6,200 pied). Samaipata tfisser "il-quċċata tal-mistrieħ" bil-lingwa Quechua mitkellma mill-Inka.[3]
Il-Forti ta' Samaipata kien ċentru amministrattiv, ċerimonjali u reliġjuż tal-Inka. Bħal fil-każ ta' ċentri amministrattivi oħra tal-Inka mal-fruntieri tal-imperu (bħal Oroncota), Samaipata kien protett minn għadd ta' fortizzi periferiċi. Waħda minnhom instabet madwar 50 kilometru (31 mil) lejn il-Lvant u ġiet imsejħa La Fortaleza. Il-fdalijiet tal-forti jinsabu fuq il-quċċata ta' muntanja li tħares fuq l-artijiet baxxi madwar il-belt attwali ta' Santa Cruz.[4] Fortizza oħra, li l-pożizzjoni tagħha ntilfet u kien jisimha Guanacopampa, kienet tipproteġi minjiera f'Saypurú jew f'Caypurum, li wkoll intilfet il-pożizzjoni tagħhom. L-inħawi ta' Samaipata kienu fost l-iżjed iżolati u fil-Lvant tal-Imperu tal-Inka.[5]
Skont ir-rakkont ta' Alcaya, Guacane u Grigota nqatlu f'attakk mill-poplu Guaraní tal-Lvant tal-Bolivja, magħruf bħala Chiriguanos mill-Ispanjoli. Iċ-Chiriguanos kienu qed javvanzaw mill-artijiet baxxi lejn l-għoljiet ta' qabel l-Andes. Kontroattakk mill-Inka ma rnexxilux jegħleb liċ-Chiriguanos, li baqgħu jinsedjaw Samaipata u l-inħawi fil-qrib. Binja tal-Inka li nqerdet min-nirien f'Samaipata tagħti evidenza lil dan ir-rakkont. Id-data tal-attakk mhix ċerta, għalkemm bosta awtoritajiet isostnu li l-attakki taċ-Chiriguanos fil-fruntieri tal-Lvant tal-Inka bdew fis-snin 20 tas-seklu 16.
L-Ispanjoli, flimkien mal-alleati tal-Inka, jaf użaw lil Samaipata bħala fortizza u bażi diġà fis-snin 70 tas-seklu 16, iżda l-insedjament formali tal-Ispanjoli beda fl-1615 meta kien hemm it-theddida taċ-Chiriguanos. Qalb il-fdalijiet instabet ukoll dar tal-Ispanjoli.
Deskrizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]
Is-sit arkeoloġiku ta' Samaipata fih madwar 20 ettaru (49 akru) u huwa maqsum f'żewġ partijiet: settur ċerimonjali u settur amministrattiv/residenzjali. Uħud mill-istrutturi tal-Inka nbnew fuq strutturi iktar bikrin taċ-Chané.
Is-settur ċerimonjali jinsab fin-naħa tat-Tramuntana tas-sit. Fih madwar 220 metru (720 pied) b'60 metru (200 pied) u jikkonsisti l-iktar minn medda blat kbira miksija kważi kollha bit-tinqix ta' oriġini tal-Inka u ta' qabel l-Inka. It-tinqix jinkludi varjetà ta' figuri ġeometriċi u ta' annimali, ta' ħitan, ta' niċeċ, u ta' xbihat qishom kanali twal imsejħa "s-sinsla tas-serp" jew "el cascabel" (is-serp ta' denbu jċekċek). Għalkemm mhux spettakolari mill-puntidivista viżiv, l-iżjed parti importanti tas-settur ċerimonjali hija l-"coro de los sacerdotes" (kor tal-patrijiet/tas-saċerdoti) fl-ogħla punt tal-blata. Dan jikkonsisti minn 18-il niċċa, li x'aktarx kienu jintużaw bħala postijiet bilqiegħda għall-individwi, imħaffra fil-blat. Fil-qiegħ tal-blata hemm 21 niċċa mħaffra b'mod regolari li jaf intużaw bħala residenzi għall-patrijiet jew bħala mħażen tal-oġġetti ċerimonjali. Hemm niċeċ u alkovi oħra sparpaljati mal-fdalijiet taċ-ċentru.[6]
Iċ-ċentru residenzjali u amministrattiv jokkupa l-parti tan-Nofsinhar tas-sit. Samaipata jaf kienet belt provinċjali tal-Inka u għandha l-infrastruttura kollha assoċjata ma' dawk l-istatus. L-iżjed karatteristika prominenti hija pjazza kbira b'għamla trapeżojdali ta' madwar 100 metru (330 pied) fuq kull naħa kkonfinata fin-Nofsinhar minn kallanka, li hija binja rettangolari tipika tal-bliet tal-Inka u simbolu tas-setgħa politika tal-Inka. Il-kallanka, twila 70 metru (230 pied) u wiesgħa 16-il metru (52 pied), kienet tintuża għall-avvenimenti pubbliċi, għall-festi u biex jiġu ospitati l-viżitaturi u s-suldati. Il-kallanka ta' Samaipata hija t-tieni l-ikbar fil-Bolivja, iżda milli jidher il-kostruzzjoni tagħha ġiet interrotta, għax il-kanal tad-drenaġġ u s-saqaf skuntrat tal-ħuxlief ma tlestewx.[7]
F'dan is-settur ukoll hemm l-Acllahuasi, li kien qisu kunvent tan-nisa ssekwestrati magħrufa bħala Aclla, li kienu jintgħażlu biex jinsġu t-tessuti, jiżżewġu lill-irġiel nobbli tal-Inka, jipparteċipaw fiċ-ċerimonji, u xi kultant kienu jiġu ssagrifikati fiċ-ċerimonji reliġjużi. L-eżistenza ta' Acllahuasi kienet tipika fl-insedjamenti importanti tal-Inka.
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Fuerte de Samaipata ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1998.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[1]
Protezzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Minħabba l-ħsara kkawżata mill-viżitaturi mexjin fuq is-simboli mnaqqxin fil-blat u mill-erożjoni kkawżata mill-ilma, iż-żona interna hija mdawra b'ħabel u mhix aċċessibbli biex jiġi evitat li ssir iktar ħsara. Madankollu, il-kumplament tas-sit huwa aċċessibbli.
L-aċċess għas-sit huwa faċli; bosta operaturi joperaw karozzi tal-linja mir-raħal ta' Samaipata fil-qrib u hemm tariffa żgħira tad-dħul. Is-sit ġie ġestit minn Stonewatch, li hija organizzazzjoni mingħajr skop ta' profitt, u mill-Akkademja għall-Konservazzjoni u għad-Dokumentazzjoni tal-Arti fuq il-Blat.
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors]-
-
-
-
-
-
Updated view 2023 -
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ "Fuerte de Samaipata - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-01-09.
- ^ "DATOS GENERALES | SAMAIPATA". www.santacruz.gob.bo. Miġbur 2025-01-09.
- ^ Scholl, Jonathan (2015), "At the Limits of Empire: Incas, Spaniards, and the Ava-Guarani (Chiriguanaes) on the Charcas-Chiriguana Frontier, Southeastern Andes (1450s-1620s)", Dissertation, University of Florida, pp. 187-188.
- ^ "(PDF) Inka Archaeology in Eastern Bolivia: Some Aspects of the Samaipata Project". ResearchGate (bl-Ingliż). Miġbur 2025-01-09.
- ^ El Sitio Ceremonial y Administrativo de El Fuerte de Samaipata" (Apr 2015), Tesapa Arundu, Vol. 4, No. 21, pp. 2-3.
- ^ Muňoz Collazos, Maria de los Angeles (2015), "Samaipata, el Cerro Esculpido: Locales e Incas" (2015), Arqueoantropologiccas, Vol. 5, No. 5, pp. 13-14.
- ^ Fuente, Richard Alcázar De La. "El Sitio Ceremonial y Administrativo de El Fuerte de samaipata". Rivista akkademika.