André Weil
André Weil (/veɪ/; pronunzja bil-Franċiż: [ɑ̃dʁe vɛj]; twieled fis-6 ta' Mejju 1906 – miet fis-6 ta' Awwissu 1998)[1] kien matematiku Franċiż[2], magħruf għax-xogħol fundamentali tiegħu fit-teorija tan-numri u fil-ġeometrija alġebrajka. Huwa kien membru fundatur u l-mexxej bikri de facto tal-grupp matematiku ta' Bourbaki. Il-filosfa Simone Weil kienet oħtu[3] filwaqt li l-kittieba Sylvie Weil hija bintu.[4]
Ħajja[immodifika | immodifika s-sors]
André Weil twieled f'Pariġi. Kien it-tifel ta' ġenituri Lhud anjostiċi minn Alsace li kienu ħarbu l-annessjoni ta' Alsace-Lorraine mill-Imperu Ġermaniż wara l-Gwerra Franko-Prussjana fl-1870-1871.[5] Simone Weil, li iktar 'il quddiem saret filosfa famuża, kienet oħtu ż-żgħira. Huwa studja f'Pariġi, f'Ruma u f'Göttingen u kiseb id-dottorat tiegħu fl-1928. Meta kien il-Ġermanja, Weil għamel ħbieb ma' Carl Ludwig Siegel. Mill-1930, huwa qatta' sentejn akkademiċi fl-Università Musulmana ta' Aligarh fl-Indja. Minbarra l-matematika, Weil kellu interessi tul ħajtu kollha fil-letteratura klassika Griega u Latina, fl-Induiżmu u fil-letteratura Sanskrita: hu kien tgħallem is-Sanskritu waħdu fl-1920.[6][7] Wara li għallem għal sena fl-Università ta' Aix-Marseille, huwa għallem għal sitt snin fl-Università ta' Strasburgu. Huwa żżewweġ lil Éveline de Possel (imwielda Éveline Gillet) fl-1937.[8]
Weil kien il-Finlandja meta faqqgħet it-Tieni Gwerra Dinjija; hu kien ilu jivvjaġġa fl-Iskandinavja minn April 1939. Martu Éveline rritornat fi Franza mingħajru. Weil ġie arrestat bi żball fil-Finlandja malli faqqgħet il-Gwerra tax-Xitwa fuq suspett li kien spjun; madankollu, il-ġrajjiet fejn kien jingħad li ħajtu kienet fil-periklu ntwerew li kienu esaġerati.[9] Weil irritorna fi Franza billi għadda mill-Iżvezja u mir-Renju Unit, u ġie arrestat f'Le Havre f'Jannar 1940. Huwa ġie akkużat li ma weġibx għas-sejħa biex jaqdi dmiru fis-servizz, u ntefa' l-ħabs f'Le Havre u mbagħad f'Rouen. Kien fil-ħabs militari f'Bonne-Nouvelle, distrett ta' Rouen, minn Frar sa Mejju, li Weil lesta x-xogħol li bnielu r-reputazzjoni tiegħu. Huwa għadda ġuri fit-3 ta' Mejju 1940 u ngħata sentenza ta' ħames snin ħabs. Minflok, huwa talab li jiġi stazzjonat ma' unità militari u ngħata ċ-ċans li jingħaqad ma' riġment f'Cherbourg. Wara l-waqgħa ta' Franza f'Ġunju 1940, huwa ltaqa' mal-familja tiegħu f'Marsilja, fejn wasal bil-baħar. Imbagħad mar f'Clermont-Ferrand, fejn irnexxielu jingħaqad ma' martu Éveline, li kienet qed tgħix fin-naħa ta' Franza okkupata mill-Ġermaniżi.
F'Jannar 1941, Weil u l-familja tiegħu baħħru minn Marsilja lejn il-Belt ta' New York. Huwa qatta' l-bqija tal-gwerra fl-Istati Uniti, fejn ġie appoġġat mill-Fondazzjoni Rockefeller u mill-Fondazzjoni Guggenheim. Għal sentejn, huwa għallem il-matematika fl-Università ta' Lehigh, fejn ma kienx apprezzat, kien jaħdem iż-żejjed u ma kienx imħallas tajjeb, għalkemm ma kellux għalfejn jinkwieta li jintgħażel għall-gwerra, għad-differenza tal-istudenti Amerikani tiegħu. Huwa telaq mill-impjieg tiegħu f'Lehigh u mar jgħix fil-Brażil, u għallem fl-Università ta' São Paulo mill-1945 sal-1947, fejn ħadem ma' Oscar Zariski. Weil u martu kellhom żewġt itfal bniet, Sylvie (li twieldet fl-1942) u Nicolette (li twieldet fl-1946).[8]
Iktar 'il quddiem huwa rritorna lejn l-Istati Uniti u għallem fl-Università ta' Chicago mill-1947 sal-1958, qabel ma' mar jaħdem mal-Istitut għall-Istudju Avvanzat, fejn baqa' għall-kumplament tal-karriera tiegħu. Huwa kien Kelliem fil-Plenarja tal-ICM fl-1950 f'Cambridge, Massachusetts[10], fl-1954 f'Amsterdam, in-Netherlands[11], u fl-1978 f'Helsinki, il-Finlandja.[12] Weil ġie elett Membru Barrani tas-Soċjetà Rjali (bl-Ingliż: Royal Society) fl-1966.[1] Fl-1979, huwa kkondivida t-tieni Premju Wolf fil-Matematika ma' Jean Leray.
Xogħol[immodifika | immodifika s-sors]
Weil ta kontributi sostanzjali f'għadd ta' oqsma; l-iktar wieħed importanti kien l-iskoperta ta' rabtiet sfiqa bejn il-ġeometrija alġebrajka u t-teorija tan-numri. Din l-iskoperta bdiet fil-ħidma tiegħu għad-dottorat li wasslet għat-teorema ta' Mordell-Weil (fl-1928, u applikata għal żmien qasir fit-teorema ta' Siegel dwar il-punti integrali).[13] It-teorema ta' Mordell kellha prova ad hoc;[14] Weil beda s-separazzjoni tal-argument tal-inżul infinit f'żewġ tipi ta' approċċi strutturali, permezz ta' funzjonijiet tal-għoli għat-tqassim tad-daqsijiet tal-punti razzjonali, u permezz ta' koomoloġija ta' Galois, li ġiet ikkategorizzata b'dan il-mod xi żewġ deċennji wara. Iż-żewġ aspetti tal-ħidma ta' Weil żviluppaw sew f'teoriji sostanzjali.
Fost l-ikbar kisbiet tiegħu kien hemm il-prova tas-snin 40 tas-seklu 20 tal-ipoteżi ta' Riemann għall-funzjonijiet żeta tal-kurvi fuq kampi finiti[15], u l-bini sussegwenti li għamel ta' pedamenti siewja għall-ġeometrija alġebrajka biex jappoġġa dak ir-riżultat (bl-iktar mod intensiv mill-1942 sal-1946). L-hekk imsejħa konġetturi ta' Weil kienu influwenti ferm minn madwar l-1950; il-provi rigward dawn id-dikjarazzjonijiet iktar 'il quddiem instabu minn Bernard Dwork[16], Alexander Grothendieck[17][18][19], Michael Artin, u finalment minn Pierre Deligne, li lesta l-iktar pass diffiċli fl-1973.[20][21][22][23][24]
Weil introduċa ċ-ċirku ta' adeli[25] fl-aħħar tas-snin 30 tas-seklu 20, wara x-xogħol ta' Claude Chevalley bl-ideli, u ta prova tat-teorema ta' Riemann-Roch bihom (verżjoni dehret fix-xogħol tiegħu Basic Number Theory fl-1967).[26] It-teorema ta' Riemann-Roch tad-"diviżur tal-matriċi" tiegħu (raggruppament ta' vetturi avant la lettre), mill-1938 kienet antiċipazzjoni bikrija ħafna ta' ideat suċċessivi bħall-ispazji tal-moduli tar-raggruppamenti. Il-konġettura ta' Weil dwar in-numri ta' Tamagawa baqgħet reżistenti għal ħafna snin.[27] Eventwalment, l-approċċ tal-adeli sar bażiku fit-teorija tar-rappreżentazzjoni awtomorfika. Huwa sab konġettura ta' Weil akkreditata oħra għall-ħabta tal-1967, li iktar 'il quddiem taħt pressjoni minn Serge Lang, saret magħrufa bħala l-konġettura ta' Taniyama-Shimura, ibbażata fuq mistoqsija fformulata b'mod approssimattiv minn Taniyama fil-konferenza ta' Nikkō fl-1955. L-attitudni tiegħu lejn il-konġetturi kienet li wieħed ma għandux jistabbilixxi qata' mill-ewwel bħala konġettura, u fil-każ ta' Taniyama, l-evidenza nstabet biss wara xogħol komputazzjonali estensiv li twettaq fl-aħħar tas-snin 60 tas-seklu 20.[28]
Huwa kiseb riżultati sinifikanti oħra fir-rigward tad-duwalità ta' Pontryagin u l-ġeometrija differenzjali.[29] Huwa introduċa l-kunċett ta' spazju uniformi fit-topoloġija ġenerali, bħala prodott sekondarju tal-kollaborazzjoni tiegħu ma' Nicolas Bourbaki. Ix-xogħol tiegħu fuq it-teorija tal-qatet bil-kemm jidher fix-xogħol ippubblikat tiegħu, iżda korrispondenza ma' Henri Cartan fl-aħħar tas-snin 40 tas-seklu 20, li ġiet stampata mill-ġdid fil-ġabra ta' xogħlijiet tiegħu, uriet kemm dan ix-xogħol kien influwenti. Huwa għażel ukoll is-simbolu ∅, li oriġina mill-ittra Ø fl-alfabett Norveġiż (li hu biss fi ħdan il-grupp ta' Bourbaki kien familjari miegħu), biex jirrappreżenta sett vojt.[30]
Weil ta kontribut magħruf sew ukoll fil-ġeometrija ta' Riemann fl-ewwel xogħol tiegħu fl-1926, meta wera li l-inugwaljanza isoperimetrika klassika tibqa' valida fir-rigward ta' superfiċi mhux pożittivament kurvi. Din stabbiliet il-każ bidimensjonali li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala l-konġettura ta' Cartan-Hadamard.
Huwa skopra l-hekk imsejħa rappreżentazzjoni ta' Weil, li preċedentement kienet introdotta fil-mekkanika kwantistika minn Irving Segal u David Shale, li pprovdiet qafas kontemporanju għall-fehim tat-teorija klassika tal-forom kwadratiċi. Dan kien il-bidu wkoll ta' żvilupp sostanzjali minn oħrajn, li kkollega t-teorija tar-rappreżentazzjoni mal-funzjonijiet teta.[31]
Bħala espożitur[immodifika | immodifika s-sors]
L-ideat ta' Weil taw kontribut importanti għall-kitbiet u għas-seminars ta' Bourbaki, qabel u wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Huwa kiteb ukoll diversi kotba dwar l-istorja tat-Teorija tan-Numri.
Twemmin[immodifika | immodifika s-sors]
Il-ħsieb Induista kellu influwenza kbira fuq Weil.[32] Huwa kien anjostiku[33] u kien jirrispetta r-reliġjonijiet.[34]
Legat[immodifika | immodifika s-sors]
L-asterojde 289085 Andreweil, li ġiet skoperta mill-astronomi fl-Osservatorju ta' Saint-Sulpice fi Franza fl-2004, ingħatat ismu u kunjomu biex jibqa' mfakkar.[35] Il-kwotazzjoni bl-isem uffiċjali ġiet ippubblikata miċ-Ċentru tal-Pjaneti Minuri fl-14 ta' Frar 2014 (M.P.C. 87143).[36]
Biblijografija[immodifika | immodifika s-sors]
Xogħlijiet matematiċi:
- Arithmétique et géométrie sur les variétés algébriques (1935)
- Sur les espaces à structure uniforme et sur la topologie générale (1937)
- L'intégration dans les groupes topologiques et ses applications (1940)
- Foundations of Algebraic Geometry (1946)
- Sur les courbes algébriques et les variétés qui s'en déduisent (1948)
- Variétés abéliennes et courbes algébriques (1948)
- Introduction à l'étude des variétés kählériennes (1958)
- Discontinuous subgroups of classical groups (1958)
- Basic number theory (1967)
- Dirichlet Series and Automorphic Forms, Lezioni Fermiane (1971)
- Essais historiques sur la théorie des nombres (1975)
- Elliptic Functions According to Eisenstein and Kronecker (1976)
- Number Theory for Beginners (1979) ma' Maxwell Rosenlicht
- Adeles and Algebraic Groups (1982)
- Number Theory: An Approach Through History From Hammurapi to Legendre (1984)
Ġabra ta' xogħlijiet:
- Œuvres Scientifiques, Collected Works, three volumes (1979)
- Œuvres Scientifiques Vol. 1
- Œuvres Scientifiques Vol. 2
- Œuvres Scientifiques Vol. 3
Awtobijografija:
- bil-Franċiż: Souvenirs d'Apprentissage (1991)
- traduzzjoni bl-Ingliż: The Apprenticeship of a Mathematician (1992)
Mafkar bil-miktub magħmul minn bintu:
- At Home with André and Simone Weil ta' Sylvie Weil (2010)
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b Serre, Jean-Pierre (1999-11-01). "André Weil. 6 May 1906 — 6 August 1998". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 45: 519–529.
- ^ Horgan, J (1994). "Profile: Andre Weil – The Last Universal Mathematician". Scientific American. 270 (6): 33–34.
- ^ "André Weil - Biography". Maths History (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-06.
- ^ "Weil family". Maths History (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-06.
- ^ "André Weil - The Mathematics Genealogy Project". mathgenealogy.org. Miġbur 2021-08-06.
- ^ Amir D. Aczel, The Artist and the Mathematician, Basic Books, 2009, p. 25.
- ^ "Borel, Armand" (PDF).
- ^ a b YPSILANTIS, Olivier (2017-03-31). "En lisant « Chez les Weil. André et Simone » – 2/2" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-06.
- ^ Osmo Pekonen: L'affaire Weil à Helsinki en 1939, Gazette des mathématiciens 52 (April 1992), pp. 13-20.
- ^ Weil, André, "Number theory and algebraic geometry", 1950, In Proc. Intern. Math. Congres., Cambridge, Mass., vol. 2, pp. 90-100.
- ^ Weil, A. "Abstract versus classical algebraic geometry". In: Proceedings of International Congress of Mathematicians, 1954, Amsterdam. vol. 3. pp. 550-558.
- ^ Weil, A. "History of mathematics: How and why" (PDF). In: Proceedings of International Congress of Mathematicians, (Helsinki, 1978). vol. 1. pp. 227-236.
- ^ A. Weil, L'arithmétique sur les courbes algébriques, Acta Math 52, (1929) p. 281–315, reprinted in vol 1 of his collected papers ISBN 0-387-90330-5 .
- ^ L.J. Mordell, On the rational solutions of the indeterminate equations of the third and fourth degrees, Proc Cam. Phil. Soc. 21, (1922) p. 179.
- ^ Weil, André (1949), "Numbers of solutions of equations in finite fields", Bulletin of the American Mathematical Society, 55 (5): 497–508.
- ^ Dwork, Bernard (1960), "On the rationality of the zeta function of an algebraic variety", American Journal of Mathematics, American Journal of Mathematics, Vol. 82, No. 3, 82 (3): 631–648.
- ^ Grothendieck, Alexander (1960), "The cohomology theory of abstract algebraic varieties", Proc. Internat. Congress Math. (Edinburgh, 1958), Cambridge University Press, pp. 103–118.
- ^ Grothendieck, Alexander (1995) [1965], "Formule de Lefschetz et rationalité des fonctions L", Séminaire Bourbaki, 9, Paris: Société Mathématique de France, pp. 41–55.
- ^ Grothendieck, Alexander (1972), Groupes de monodromie en géométrie algébrique. I, Lecture Notes in Mathematics, Vol. 288, 288, Berlin, New York: Springer-Verlag, ISBN 978-3-540-05987-5.
- ^ Deligne, Pierre (1971), "Formes modulaires et représentations l-adiques", Séminaire Bourbaki vol. 1968/69 Exposés 347–363, Lecture Notes in Mathematics, 179, Berlin, New York: Springer-Verlag, ISBN 978-3-540-05356-9
- ^ Deligne, Pierre (1974), "La conjecture de Weil. I", Publications Mathématiques de l'IHÉS, 43 (43): 273–307
- ^ "SGA 4.5". web.archive.org. 2009-05-15. Arkivjat mill-oriġinal fl-2009-05-15. Miġbur 2021-08-06.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ Deligne, Pierre (1980), "La conjecture de Weil. II", Publications Mathématiques de l'IHÉS, 52 (52): 137–252
- ^ Deligne, Pierre; Katz, Nicholas (1973), Groupes de monodromie en géométrie algébrique. II, Lecture Notes in Mathematics, Vol. 340, 340, Berlin, New York: Springer-Verlag, ISBN 978-3-540-06433-6
- ^ A. Weil, Adeles and algebraic groups, Birkhauser, Boston, 1982
- ^ Weil, André (1967), Basic number theory., Die Grundlehren der mathematischen Wissenschaften, 144, Springer-Verlag New York, Inc., New York, ISBN 3-540-58655-5
- ^ Weil, André (1959), Exp. No. 186, Adèles et groupes algébriques, Séminaire Bourbaki, 5, pp. 249–257.
- ^ Lang, S. "Some History of the Shimura-Taniyama Conjecture." Not. Amer. Math. Soc. 42, 1301–1307, 1995
- ^ Borel, A. (1999). "André Weil and Algebraic Topology". Notices of the AMS. 46 (4): 422–427.
- ^ "Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic". jeff560.tripod.com. Miġbur 2021-08-06.
- ^ Weil, A. (1964). "Sur certains groupes d'opérateurs unitaires". Acta Math. (in French). 111: 143–211.
- ^ "André Weil | French mathematician". Encyclopedia Britannica (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-06.
- ^ Paul Betz; Mark Christopher Carnes, American Council of Learned Societies (2002). American National Biography: Supplement, Volume 1. Oxford University Press. p. 676. ISBN 978-0-19-515063-6.
- ^ I. Grattan-Guinness (2004). I. Grattan-Guinness, Bhuri Singh Yadav (ed.). History of the Mathematical Sciences. Hindustan Book Agency. p. 63. ISBN 978-81-85931-45-6.
- ^ "IAU Minor Planet Center". www.minorplanetcenter.net. Miġbur 2021-08-06.
- ^ "MPC/MPO/MPS Archive". www.minorplanetcenter.net. Miġbur 2021-08-06.